Autocratie bv – Anne Applebaum
“De gebeurtenissen waarvan we getuigen zijn, betreffen niet enkel het einde van de Koude Oorlog, of het voorbijgaan van een specifiek tijdperk uit de naoorlogse geschiedenis, maar het einde van de geschiedenis als dusdanig: namelijk, het eindpunt van de ideologische evolutie van de mensheid en de universalisering van de Westerse liberale democratie als de uiteindelijke vorm van menselijk bestuur,” schreef de Amerikaanse politiek-filosoof Francis Fukuyama in 1989, na de val van de Berlijnse Muur. Het was een overtuiging die in die tijd velen met hem deelden. Ook de voormalige republikeinse vicepresident Dan Quayle vond dat, maar hij voegde er een belangrijk element aan toe: “Ik denk dat we op een onomkeerbare trend in de richting van meer vrijheid en democratie komen, maar dat kan veranderen.” En dat het veranderd is, weten we intussen allemaal.
Zowat overal in de wereld ligt de democratie onder vuur van partijen en politici die er extreemrechtse, populistische en autoritaire denkbeelden op nahouden. Zeker met de verkiezing van Donald Trump in 2016 tot president van de Verenigde Staten, voelden autocratieën en hun aanhangers zich meer dan ooit gelegitimeerd om de polarisering verder aan te wakkeren, ophitsende haatberichten te verspreiden en het antisemitisme te voeden. Dat alles doen ze in steeds sterkere mate door fake news en desinformatie te verspreiden via de (sociale) media die ze onder controle nemen of, als dat niet het geval is, beschimpen als een soort Lügenpresse – zoals Goebbels in de jaren twintig en dertig deed ten aanzien van dag- en weekbladen die het nazisme bekritiseerden. Dat het autoritarisme binnen de huidige democratieën aan kracht wint, blijkt uit recente onderzoeken. Slechts 57 procent van de 18- tot 35-jarigen vindt dat democratie de voorkeur verdient boven andere vormen van bestuur. Een kwart van de Belgen ziet een autoritaire leider wel zitten. Bij onze jongeren is dat zelfs één derde.
De situatie is ernstig, zoals de Pools-Amerikaanse historica Anne Applebaum overtuigend beschrijft in haar boek Autocratie bv, dat ze publiceerde in de zomer van 2024. Op dat moment wist ze nog niet hoe de verkiezingen in de VS zouden verlopen en welke impact de tweede ambtstermijn van Trump wereldwijd zou hebben. Wel toont ze aan dat autocraten de voorbije jaren geen schijn meer ophouden dat ze op een democratische manier te werk gaan. Integendeel, ze gaan er prat op dat ze streven naar een illiberale democratie en zetten democratieën weg als zwak, ontaard en vijandig. Het is hun doel om na, vaak gestuurde of vervalste verkiezingen, aan de macht te blijven en hun vrienden, doorgaans oligarchen, rijkelijk te belonen voor hun loyaliteit. Nog gevaarlijker is volgens Applebaum het feit dat autocratieën wereldwijd steeds meer samenwerken en zich vanuit hun diverse ideologische visies richten tegen de westerse democratische wereld.
Aan de hand van tal van concrete voorbeelden toont Applebaum aan hoe autocratieën zoals Rusland, Wit-Rusland en Hongarije, Cuba, Venezuela en China, Afhanistan, Noord-Korea en Iran, Turkije, India en Kirgizië, Kenia, Congo, en Zimbabwe, Angola, Kazachstan en Saoedi-Arabië, naast nog verschillende andere landen, samenwerken om internationale rechtsregels te negeren, sancties te omzeilen, tegenstanders uit te schakelen, bewakingstechnologie in te zetten tegen hun critici, anti LGBTQ-boodschappen te verspreiden, geld wit te wassen, en onze democratische waarden onderuit te halen. Als klap op de vuurpijl blijkt dan nog dat binnen de westerse democratieën mensen en bedrijven uit puur geldgewin bereid zijn om met die landen en hun bedrijven zaken te doen. Zo heeft ze het over vastgoedmakelaars die er geen graten in zien om woningen te verkopen aan dubbelzinnige kopers, dat bankiers graag bereid zijn om deposito’s aan te nemen van mysterieuze klanten, en sancties omzeilen om op die manier de Russische wapenindustrie te helpen.
“Een wereld waarin autocratieën samenwerken om aan de macht te blijven, hun systeem te promoten en democratieën te beschadigen is geen verre dystopie,” aldus Applebaum, “Het is de wereld waarin we leven.” Op het moment waarop ze dit schreef kon ze nog niet bevroeden dat Trump een jaar later de Oekraïense leider Zelensky zou vernederen en de rode loper zou uitrollen voor de Russische dictator Poetin, dat Trump al zijn voormalige bondgenoten zware importheffingen zou opleggen (en Rusland geen), en dat hij Gaza zou laten bombarderen door Israël om het later om te vormen tot een toeristische attractie waarin de Palestijnen geen plaats meer zouden hebben. Ondank al het protest is de VS goed op weg om zelf een van die autocratieën te worden, waarbij Trump de macht van de onafhankelijke rechterlijke macht en de media ondermijnt, Oekraïne grotendeels overlevert aan de Russen, zelf aanspraak maakt op Panama, Canada en Groenland, uit internationale verdragen stapt en via opgelegde tarieven de vrije markt om zeep helpt.
Intussen worden moedige mensen die opstaan tegen de autocratie vervolgd, gevangengezet of zelfs vermoord. Denk aan Oswaldo Payá in Cuba, aan Sun Lin in China, en aan Boris Nemtsov en Aleksej Navalny in Rusland. Tegelijk blijven westerse diplomaten uiterst voorzichtig in hun veroordeling van de door de autocratieën aangerichte misdaden. “We zien de tendens in de wereld om kritiek te leveren op democratie en soms zelfs te zeggen dat autoritaire landen als China efficiënter zijn. Dat is erg kortzichtig. China lijkt alleen efficiënt omdat het de rechten van de meeste mensen kan opofferen. Dit is niet iets waar het Westen blij mee zou moeten zijn,” aldus de Chinese hedendaagse kunstenaar Ai Wei Wei. In 2011 werd hij door de Chinese autoriteiten opgepakt en vastgezet. Hun boodschap is duidelijk: we willen geen buitenlandse inmenging in onze binnenlandse aangelegenheden. De essentie van autocratieën is immers: geen globalisme, maar nationalisme, waarbij elke staat compleet zeggenschap heeft over haar eigen inwoners.
“Niemands democratie is veilig,” schrijft Applebaum, en ze heeft gelijk. Haar boek vormt een grote waarschuwing voor de – op het eerste zicht – onstuitbare opmars van het autoritarisme. De auteur geeft op het einde enkele tips hoe we ons daar als democratieën tegen kunnen verdedigen, maar dat zal niet voldoende zijn. We hebben nood aan een sterk Atlantisch westers blok, van Canada tot en met de verste uithoeken van de Europese Unie, om weerstand te bieden aan de leugens, bedreigingen en geweldplegingen, die gebeuren in naam van autocratieën en hun leiders die er enkel op uit zijn om hun bedenkelijke waarden op te leggen aan de rest van de wereld. Lees dit boek voor het te laat is.
Recensie door Dirk Verhofstadt[DV1]
Anne Applebaum, Autocratie bv, Ambo/Anthos, 2024
