Von der Leyen vergist zich, Europa uitbreiden doe je niet door het te verzwakken – Vincent Stuer

Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen speelt hoog spel. De voorbije dagen onderstreepte ze haar ambitie van een ‘geopolitieke’ Commissie twee keer: ze neemt het voortouw in de toetredingsgesprekken met Oekraïne en ze strijkt de vlag in het gevecht met de Poolse regering over de rechtsstaat.

Twee gevoelige beslissingen, die vooral haar interne politieke afweging blootleggen: nu Polen zo’n sleutelrol speelt in de steun voor Oekraïne, denkt ze zich geen strijd met de Poolse regering te kunnen veroorloven. Ondanks de aanhoudende afbraak van de rechtsstaat vanuit Warschau liet Von der Leyen het Poolse herstelplan (35 miljard euro) toch goedkeuren.

Lastigvallen

Duidelijk ook waar ze zich wél wrijving denkt te kunnen permitteren. Het Europees Parlement jaagt haar al lang op omwille van haar flagrante weigering zulke rechtsstaatschendingen aan te pakken, maar ze laat zich niet opjagen. In de Commissie waren twee vicevoorzitters het expliciet oneens met de beslissing, Frans Timmermans en Margrethe Vestager, haar voornaamste pilaren in het socialistische en liberale kamp. De bevoegde commissarissen zetten hun afwijkende mening op papier: uniek.

Von der Leyen speelt het persoonlijk. Ze zoekt haar steun niet in het Parlement en niet in de politieke evenwichten binnen haar Commissie, maar onder regeringsleiders. En die hebben graag Commissievoorzitters die hen niet te veel lastigvallen. Niets is zo ingrijpend als het hertekenen van de Europese grenzen. Europa heeft verschillende golven van uitbreiding verwerkt, van de mediterrane voormalige dictaturen in de jaren 80 tot het grootste deel van Centraal- en Oost-Europa begin deze eeuw.

Van 9 naar 28 leden in een generatie tijd, voor velen ging het te snel. Want het verandert niet alleen de economische en politieke verhoudingen, maar ook eigenheid van het Europese project. Voor de toetredende landen ging het altijd te traag. Een moegetergde Tsjechische president Václav Havel waarschuwde in 1996 dat “de demonen die de Europese geschiedenis zo fataal beïnvloed hebben, enkel hun tijd afwachten. Het zou een tragische vergissing zijn hen te vergeten, omwille van wat technische details over fondsen, quota’s of tarieven.”

Geschiedenis

De geschiedenis heeft weinig geduld met politieke gevoeligheden en bureaucratie. Diezelfde breuklijn zie je nu: het Oosten van Europa wil Oekraïne er bij, want ze herkennen zichzelf erin. In het Westen zijn ze terughoudender, bang voor de gevolgen van een onvoorwaardelijke of onverteerde toetreding. Zo spreekt Macron weer over een soort tussenlidmaatschap, een Europese politieke gemeenschap van landen uit de regio die aan de EU gelinkt zijn zonder er – minstens voorlopig – deel van uit te maken. Het werkt omdat het moeilijk is.

De vraag is niet of Europese uitbreidingen een succes zijn. In de jaren 90 startten Polen en Oekraïne economisch op gelijke hoogte. Tegen de eerste Russische inval in 2014 was de Oekraïense economie een derde waard van de Poolse. Geopolitiek zien we de enorme gevolgen nu pas: waar hadden we gestaan als de Oost-Europese landen niet toegetreden of toegelaten waren? Het was en blijft Poetins droomscenario. De echte vraag is waaróm het een succesverhaal is: de sleutel ligt niet in de markttoegang of Europese fondsen, maar in de enorme transformatie die toetredende landen intern doormaakten. Hun economieën werden ontsloten, politiek en administratie hervormd, corruptie aangepakt, de rechtsstaat betrouwbaarder gemaakt. Het werkt omdat er via ‘fondsen, quota’s en tarieven’ een maatschappij opengewrikt is.

Rechtsstaat

Net dat wordt nu ongedaan gemaakt. De Poolse rechtsstaat is er zo slecht aan toe dat verschillende landen weigeren verdachten uit te leveren. Warschau ontkent principieel de voorrang van de Europese rechtspraak, wat elke Europese samenwerking onmogelijk maakt. In Hongarije is elke tegenmacht aan de kant geschoven – media en middenveld, academisch of politiek – zodat het land volgens internationale organisaties niet meer onder de noemer ‘democratisch’ valt. Waar de rechtsstaat verdwijnt, vervaagt Europa.

Wie geschiedenis wil schrijven, moet er lessen uit trekken. Met elke uitbreiding is Europa niet zwakker, maar juist sterker geïntegreerd. En de parlementaire democratie volgde, want bij macht hoort legitimiteit. Als Von der Leyen aan grote politiek wil doen ten koste van de Europese regels en door het negeren van de politieke machtsverhoudingen in Brussel, vergist ze zich zowel geopolitiek als politiek.

Vincent Stuer

De auteur is schrijver en werkt in het Europees Parlement. Hij schrijft in eigen naam.