Wormmaan - Mariken Heitman

Dit Wormmaan werd de winnaar van de Librisprijs 2022, er kwam een bioloog in aan het woord, de evolutie speelde een grote rol en ook genderfluïditeit kwam aan de orde. Goede redenen om dit boek, deze roman aan te schaffen. Al snel blijkt Heitman goed te kunnen schrijven, stilistisch heel fraai ook. Soms staat er net een adjectief teveel zoals in “Die lang geleden op een uiteenlopend aantal eilanden belandden.” Volgens mij moeten uiteenlopend en aantal omgedraaid worden maar beter ware het dat ‘uiteenlopend’ gewoon te schrappen. En wat moet ik me voorstellen bij ‘het potloodblanke binnenste’ van boomwortels?

De Oostvaarderplassen komen voorbij. “Hekken, wie bedenkt dat ook” verzucht de ik-figuur maar dan zou ze erbij moeten vertellen dat het oorspronkelijk de bedoeling was dat ook de Oostvaardersplassen aan zouden sluiten op de Ecologische Hoofdstructuur. Maar die EHS werd door die CDA-paljas Bleker onderuitgeschoffeld! En toen waren hekken opeens onvermijdelijk.

Soms creëert Heitman een grammaticaal probleem dat voorkomen had kunnen worden. Zo schrijft ze: “Niet iedereen, maar sommigen van ons, koesterde onomwonden wrok jegens haar.” Dit probleem had eenvoudig opgelost kunnen worden door de tweede komma weg te laten en dan toch echt de meervoudsvorm voor het werkwoord. Nu staat er naar mijn smaak een niet echt fraaie zin.

We staan er eigenlijk nooit bij stil, onze genderidentiteit wordt nooit bevraagd of betwijfeld maar hoe anders is dat voor een mens in een verkeerd lichaam. Heitman weet daar indringend over te schrijven maar ik blijf in het duister tasten over haar eigenlijke doel of wens. Zij zelf wellicht ook of moet ik hier schrijven hij zelf wellicht ook?

“Mensen gaan niet zonder reden op een eiland wonen. Het neemt me voor haar in, dat ze er een zee tussen wil, tussen haar en de doelmatige wegen van het vasteland, met zijn bushaltes, dijken en uitgemeten land.” Dat is toch een fraaie observatie.

Twee vrouwen passeren de revue in deze roman. De Elke van nu en haar voorgangster Ra, zoveel duizend jaar geleden ten tijde van de jager-verzamelaars. Ze lijken elkaars spiegelbeeld maar betekent het ook dat de schrijfster ons wil laten zien dat sommige (voor)oordelen zo hardnekkig zijn dat ook duizenden jaren erosie er niet in slagen ze weg te slijpen? Maar soms schrijft Heitman wel erg cryptisch en weet ik niet wat ze nu precies bedoelt, waarnaar ze verwijst, waaraan ze refereert. Een enkele keer is geen enkel probleem maar als het te vaak gebeurt gaat het storen. En hoe kan het dat Ra de rituelen van de groep die haar in hun midden opneemt, uiteindelijk toch vreemden voor haar, kennelijk kent en onmiddellijk begrijpt. Maar, denk ik dan, hoe kan ze nou weten dat die eerste van drie poppen in het vuur geworpen moet? Heitman schrijft dan: “Daar waren redenen voor die iedereen kende”. Maar dat is me te gemakkelijk en bovendien: ik heb er niks aan.

Ook het verhaal van de Waker die het dorp verlaat wordt me niet geheel duidelijk. “Wat afwijkt verstoort” schrijft Heitman en kennelijk is de androgyne verschijningsvorm van Ra aanleiding tot onrust waarop de Waker tot kalmte maant en de moedersteen raadpleegt. “Ga met Ra” meent hij te horen maar hoe zo’n uitlating van de goddelijke steen te duiden? Als Ra verderop een hallucinante tocht door en in een rivier maakt heb ik een mooie tekst gelezen maar er niets van begrepen.

Heel fraai is de passage waarin Heitman mijmert over de fantasie die verloren gaat als we alles weten, alle vragen hebben beantwoord, alle onontdekte eilanden hebben bezocht. “Ouder worden maakt blind” zegt Heitman dan. En onthutsend is het verhaal over de Australische ezel die verwilderde, als storend wordt ervaren om tenslotte op een afschuwelijke manier uitgeroeid te worden. Zo worden we veel gewaar over planten en dieren in deze roman waardoor een extra laag wordt aangeboord. Als lezer moet je geregeld je fantasie en intuïtie aanwenden maar tegelijkertijd doe je ook interessante kennis op.

Heitman doet me bij tijd en wijle denken aan Annie Dillard. En ondertussen begint Elke aan het terugveredelen van erwten: ze moeten weer verwilderen. Maar de erwt is tweeslachtig geworden, een eigenschap die moet worden wegveredeld, ontedeld dus. Toch wordt mij niet duidelijk waarom de veredeling van die wilde erwt mislukt zou zijn. Tegelijkertijd lijkt het verhaal van Ra steeds enigmatischer te worden, steeds minder lijk ik te begrijpen en dat stoort want ik moet het doen met de woorden die Heitman me voorschotelt. Ja, het is een sjamanistische samenleving maar er mag toch enige logica verondersteld worden tussen intenties, handelingen en gevolgen? Niets van dat alles. Ik dring niet door in zulke teksten.

Dan gaat Elke stappen en propt ze een paar sokken in haar broek om een bobbel te krijgen. Schaamt ze zich voor haar vrouwenlichaam? Waarom snap ik dit niet? En opnieuw die irritatie. Verderop schrijft Heitman: “Schaamte is niet alleen het ongewenst opgelegd krijgen van een identiteit, beoordeeld worden op grond van de bijbehorende stereotyperingen en de effectieve ontmenselijking die dat met zich meebrengt. Het is ook de angst voor zichtbaarheid van de werkelijke identiteit, de angst ontmaskerd te worden.” Maar ik denk dan: je maakt het er ook niet gemakkelijker op als je een bobbel in je broek aanbrengt nadat je je er eerder over beklaagde dat de bakker je met ‘jongeman’ aansprak.

In het verhaal van Ra ontstaat tweespalt en een deel van de stam verlaat de groep en peddelt naar een eiland. Het zeil was nog niet uitgevonden. Waarom de jongen Fern aldaar ontmand moest worden is me ontgaan. Kennelijk was het niet de bedoeling dat hij zich als toekomstige sjamaan of druïde zou vermenigvuldigen maar of dit ritueel zijn oorsprong vindt in enige werkelijkheid? Ik zou het niet weten.

En wat Elke nu eigenlijk zocht in de kruipruimte onder het huis van oom Filip is me ook al niet duidelijk geworden. Heb ik eerdere aanwijzingen niet opgemerkt? Heb ik dan toch slordig gelezen ook al is dat bepaald niet mijn gewoonte?

Dan, in het hiernavolgende hoofdstuk raakt Heitman mij definitief kwijt, juist als de wormmaan zich aandient, ik vroeg me al af wat een wormmaan zou zijn maar ik zal er nooit achter komen, in deze tekst dring ik niet meer door.

Zoals gezegd, Heitman kan schrijven maar behalve mooie woorden en een goede stijl heeft een boek ook betekenis en inhoud. Uiteindelijk heb ik het verhaal niet kunnen volgen en heb ik Heitman niet begrepen. Voor mij is dit dan ook een mislukte roman.

Recensie door Enno Nuy

Mariken Heitman, Wormmaan, Atlas Contact, 2021, 259 pagina’s