Protesteren voor beginners – Lodewijk van Oord
Mahatma Gandhi (1858-1848) hield zich al in de jaren dertig van de vorige eeuw bezig met het Palestijnse vraagstuk en hij stelde dat de oprichting van een Joodse staat tot een groot onrecht voor de Palestijnse bevolking zou leiden. Zijn advies aan de joden zich geweldloos tegen de nazi’s te verzetten en Palestina aan de Palestijnen te laten was, niet geheel onbegrijpelijk, aan dovemansoren gericht. Gandhi evenwel stelde dat de kracht van geweldloosheid schuilt in de nadruk op kennis en gedocumenteerde feiten.
Lodewijk van Oord vergelijkt in dit essay twee bewegingen met elkaar: het geweldloze Extinction Rebellion (XR) en het militante Farmers Defence Force (FDF). De ene groepering zweert geweld af, de andere vindt persoonlijke intimidaties en bedreigingen met geweld aanvaardbaar, de ene baseert zich op wetenschappelijke inzichten, de andere noemt wetenschappers een corrupte bende, de een ziet zijn tegenstanders als toekomstige bondgenoten die nog overtuigd moeten worden, de ander ziet zijn tegenstanders als regelrechte vijanden.
Nelson Mandela was een aanhanger van Gandhi maar toen de Zuid Afrikaanse politie in 1960 in Sharpeville 69 zwarten doodschoot, liet hij het passieve verzet varen en werd voorstander van gewapende acties. In 1976 doodde de politie 176 zwarte jongeren in Soweto. Toch zou in het jarenlange verzet tegen de apartheid, zeker op het internationale toneel, de geweldloosheid de boventoon vieren. Op 19 mei 1994 werd Mandela de eerste zwarte president van Zuid-Afrika. Mandela over het gewapende verzet: “Het gebruik van een nutteloos wapen uit morele overwegingen leek mij onverantwoordelijk.” Wie zou hem hier willen tegenspreken? Gandhi wellicht. Maar Mandela vond ook dat hij bereid moest zijn voor zijn idealen te sterven.
Ook Noam Chomsky is geen pleitbezorger van geweld maar niet zozeer uit morele dan wel uit strategische overwegingen. Het gezag kan altijd meer geweld inzetten dan de demonstranten. Uit Amerikaans onderzoek naar het gebruik van geweld bij sommige Black Lives Matter-betogingen bleek evenwel dat kleinschalig geweld er soms toe leidde dat de publieke sympathie voor de eisen van de demonstranten toenam in plaats van afnam. En vooral onder conservatieve Amerikanen! We zien dat actiegroepen lijkend op XR wel overgaan tot vandalisme en sabotage. De overheid antwoordt met extreme repressie: in het Verenigd Koninkrijk werden actievoerders veroordeeld tot vijf jaar gevangenisstraf voor deelname aan een zoomgesprek ter voorbereiding van een snelwegblokkade.
Over de rol van intellectuelen. De Franse schrijver Julien Benda (1867-1956) schreef: “We kunnen stellen dat de mensheid het aan de intellectuelen te danken heeft dat ze tweeduizend jaar lang het slechte deed, maar het goede eerde.” En Rebecca Solnit (1961) schreef: “Geschiedschrijving begint vaak op het punt waar de actie begint.” De staat heeft weliswaar het machtsmonopolie maar, zegt de Amerikaanse politicoloog Gene Sharp (1928), het is bepaald niet zo dat die macht door God gegeven zou zijn. Het is de burger die ermee instemt de macht over te dragen aan de bestuurder. De bestuurder is daarmee eerder een gemachtigde dan een machthebber. En burgers gehoorzamen de macht omdat ze die als legitiem ervaren, omdat ze er voordelen van ondervinden of omdat ze er bang voor zijn. De kern van alle geweldloos verzet, aldus van Oord, is burgerlijke ongehoorzaamheid. En laten we niet vergeten dat humor een krachtig wapens in de geweldloze strijd. Er zijn maar weinig machthebbers die om kunnen gaan met humor.
Aan de hand van de wereldwijde studentenprotesten tegen de genocide door Israël jegens de Palestijnen laat van Oord zien hoe de staat doorgaans reageert op protesten: eerst negeren ze je, dan lachen ze je uit, dan bestrijden ze je, maar uiteindelijk win je. Het meest gebruikte wapen tegen de studenten is natuurlijk het verwijt van antisemitisme maar uit allerlei onderzoek is gebleken dat die verwijten geen grond hebben. En uiteraard worden ook leuzen en slogans gecriminaliseerd, dat kennen we al sinds we ‘Johnson moordenaar’ riepen (tegen de oorlog in Vietnam). Overtuigend beredeneert van Oord waarom ingeslagen ruitjes en opengebroken straatklinkers geen reden zijn om onmiddellijk het demonstratierecht ter discussie te stellen. Ook wijst hij erop dat demonstranten die persoonlijk ervaren dat een vreedzaam protest in politiegeweld resulteert, tot persoonlijk letsel of gerechtelijke willekeur, vaker bereid zijn de volgende keer wel geweld te gebruiken. De studentenprotesten tegen Israël in landen met een Israël-kritische regering bleken veel succesvoller dan in landen zoals Nederland en Amerika die ronduit kritiekloos staan tegenover Israël.
De Palestijnen organiseerden de wekelijkse Grote Mars van de Terugkeer. Israël reageerde met niets ontziend geweld op deze geweldloze protestbeweging en werd door een VN-commissie veroordeeld wegens oorlogsmisdaden. Op 27 december 2019 besloten de Gazanen te stoppen met hun vreedzame acties, ze waren er geen millimeter mee opgeschoten. Op 7 oktober 2023 beging Hamas de afschuwelijke fout met extreem geweld Israël binnen te vallen. Sindsdien is er geen enkele hoop meer voor de Palestijnen.
In de preambule van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens staat dat de grondrechten van de mens beschermd dienen te worden “opdat de mens niet wordt gedwongen om uiteindelijk zijn toevlucht te nemen tot rebellie tegen tirannie en onderdrukking.” Hiermee wordt aan de mens het recht op rebellie toegekend als alle andere mogelijkheden blijken te falen. Niet alleen lidstaten van de VN, niet alleen regeringen maar ook bedrijven en wij allen individueel zijn verantwoordelijk voor het nakomen van de Universele Rechten van de Mens.
Van Oord sluit af met de oproep het recht op rebellie te herwaarderen en legt daarbij de nadruk op geweldloos verzet. Wie is het niet met hem eens? Maar wij leven in een compleet andere wereld dan enkele decennia geleden. Onze samenleving is een dystopische gemeenschap aan het worden, vol illiberale populistische regeringen. Amerika en Israël zijn net als het Rusland van Poetin schurkenstaten geworden die het fascisme omarmen en de rechterlijke macht openlijk afserveren. Het ziet er slecht uit voor ons allemaal.
Van Oord zegt in het begin, dat hij het principieel geweldloze XR wil vergelijken met het gewelddadige FDF maar daar is hij nauwelijks aan toegekomen. Hij concentreert zich vooral op de internationale studentenprotesten tegen Israël. Dat maakt voor de uitkomst van zijn betoog niet uit maar die beoogde vergelijking had uitdrukkelijke sentimenten in ons nationale parlement kunnen blootleggen: terwijl de demonstranten van XR gecriminaliseerd, massaal gearresteerd en veroordeeld werden, let wel voor geweldloos verzet, konden de boeren een jaar lang de Nederlandse samenleving gijzelen, intimideren met geweld en zelfs openlijk herhaaldelijk geweld plegen zonder dat er ook maar één boer gearresteerd, laat staan veroordeeld werd! Van Oord bepleit de herwaardering van het recht op rebellie, de Nederlandse regering zou niets liever doen dan het demonstratierecht fors inperken. Dit boekje zou verplichte kost moeten zijn voor alle Nederlandse parlementariërs. Maar het zal niet veel vruchtbare aarde meer aantreffen.
Recensie door Enno Nuy
Lodewijk van Oord, Protesteren voor beginners, Cossee essay, 2025, 118 pagina’s
