Het is wel degelijk vijf voor twaalf, niet alleen in Duitsland - Dirk Verhofstadt
In zijn column ‘Het is nog geen vijf voor 1933, maar toch moeten we scherp naar Duitsland kijken’ stelt De Morgen-hoofdredacteur Remy Amkreutz dat we nog niet moeten vrezen voor een herhaling van 1933 toen de nazi’s aan de macht kwamen.(1) Wel stelt hij dat een toetreding van de extreemrechtse AfD in een regeringscoalitie met de CDU/CSU tot de mogelijkheden behoort en dat we ‘extreemrechts scherp in het oog’ moeten houden.
Ik vrees dat het wel degelijk vijf voor twaalf is, niet alleen in Duitsland, maar ook in tal van andere landen waar autocratische leiders aan de macht zijn. In mijn Dagboek 1933 heb ik aangetoond hoe Hitler er op nauwelijks 53 dagen in slaagde om de Weimar-democratie te vernietigen en een dictatoriaal regime installeerde. Hij kwam op 30 januari 1933 aan de macht en gaf opdracht om politieke tegenstanders op te pakken en gevangengenomen nazi’s te bevrijden. Hij ‘zuiverde’ heel snel het bestuursapparaat en plaatste er loyale volgelingen. Hij voerde na de brand van de Reichstag een noodwet in en gaf de politie en de SA bijzondere bevoegdheden om tegenstanders aan te pakken. Hij liet tal van rechters en juristen ontslaan. Hij maakte meteen duidelijk dat hij internationale verdragen naast zich neer zou leggen. En hij kreeg onmiddellijk de steun van de grootindustrie en de banken. Op 23 maart 1933 stemde het Duitse parlement de ‘machtigingswet’ goed waardoor Hitler alle bevoegdheden kreeg.
We zien hetzelfde gebeuren met Donald Trump in de Verenigde Staten dat steeds meer afglijdt naar een autocratie. Met een leider die zichzelf onfeilbaar acht. Die criminelen, die veroordeeld waren wegens de bestorming van het Capitool waarbij vijf doden vielen, vrijliet. Die zich beroept op een noodwet om vreemdelingen op te pakken en met militaire vliegtuigen te deporteren. Die tegen de grondwet in, weigert om kinderen te erkennen die in de VS geboren zijn. Die de rechterlijke macht veracht en hem onwelgevallige aanklagers en advocaten ontslaat of vervolgt. Die met één e-mail meer dan twee miljoen ambtenaren op non-actief wil zetten en vervangen door loyale volgelingen. Die de soevereiniteit van andere landen, zoals Groenland, Canada en Panama bedreigt. Die internationale instellingen en verdragen zoals de Wereldgezondheidsorganisatie en het Klimaatakkoord van Parijs naast zich neerlegt. Die de steun krijgt van invloedrijke miljardairs die nu mee aan de knoppen van de macht zitten. Ik zeg u: de jaren dertig zijn terug.
Die ondermijning van de democratie zien we ook elders gebeuren door in strijd met de Conventie van Genève asielzoekers te behandelen als criminelen. Door een toenemend haatdragend en dehumaniserend taalgebruik tegenover vreemdelingen. Door het inroepen van noodwetten en uitzonderingstoestanden (zoals in Nederland). Door woonstbetredingen toe te laten bij burgers die mensen zonder papieren herbergen. Door hun afwijzing van de LGBTQ-gemeenschap en van transgenders in het bijzonder. Door het ondermijnen van de onafhankelijke rechterlijke macht (zoals in Hongarije). Door kritische stemmen uit de publieke omroep te weren (zoals in Italië). Door hun onwil om de gevaarlijke machtsconcentraties van de tech-bedrijven aan te pakken. Door hun steun te betuigen aan Poetin en Elon Musk die nochtans interveniëren in verkiezingen in democratische landen. Door samen te werken met extreemrechtse partijen waarvan we weten dat ze de democratie niet gezind zijn (zoals in Duitsland en Nederland), door het bagatelliseren van de milieuproblematiek en het verder aanboren van fossiele brandstoffen. Door hun afwijzing van de Europese Unie die al tachtig jaar gezorgd heeft voor meer welvaart en vrede op ons continent.
De voorspelbare reactie zal zijn dat ik niet aan een reductio ad Hitlerum mag doen, omdat vergelijkingen met de jaren dertig niet opgaan. Dat klopt niet en ik doe dat wel. Er zijn immers zoveel overeenkomsten tussen het extreemrechtse gedachtegoed van vandaag en dat van de jaren dertig dat we dit niet langer mogen negeren en verzwijgen. Natuurlijk weet ik dat de geschiedenis zich niet exact zal herhalen. De leiders van vandaag dragen geen uniformen en hebben geen knokploegen. Nu dragen ze maatpakken en hebben de Trump-getrouwe ministers Pamela Bondi en Pete Hegseth in de VS de Federal Police en de militaire macht in handen.
We moeten ons als humanisten verzetten tegen deze onmiskenbare afglijding naar de jaren dertig. Democratische partijen moeten de deur voor extreemrechts op slot houden, want door ermee samen te werken, maak je hun gedachtegoed salonfähig zoals in Nederland en Duitsland gebeurt. We moeten vanuit Europa de machtsconcentratie van Elon Musk via X, die een directe bedreiging vormt voor onze democratie, aan banden leggen. Denk aan zijn inmenging in de Duitse verkiezingen. In het onderwijs moet aan herinneringseducatie gedaan worden, zodat jongeren leren over de Holocaust. En we moeten luid en klaar blijven zeggen dat we niet terug willen naar een tijd waarin mensenrechten en vrijheden van geen tel waren. Elke mens heeft rechten, ook migranten en asielzoekers.
Elie Wiesel, die Auschwitz overleefde, zei het al: ‘Het tegengestelde van liefde is niet haat, het is onverschilligheid.’ Die onverschilligheid bij de gewone Duitsers was een van de belangrijkste oorzaken van de snelheid waarmee de nazi’s de rechten en vrijheden, en de rechtsstaat in 1933 konden afbouwen. Die onverschilligheid vormt vandaag het grootste gevaar dat dit opnieuw kan gebeuren.
Dirk Verhofstadt
De auteur is moraalfilosoof en schrijver van Dagboek 1933 en KZ-syndroom (samen met Henri Heimans). Het Humanistisch Verbond heeft hem de Prijs Vrijzinnig Humanisme 2025 toegekend.
(1) https://www.demorgen.be/meningen/het-is-nog-geen-vijf-voor-1933-maar-toch-moeten-we-scherp-naar-duitsland-kijken~bda7287c/
