Het ongekende succesverhaal van het liberalisme - Lode Cossaer

De wereld die we vandaag kennen, vol rijkdom en innovatie, is niets minder dan een triomf van het liberalisme. Vrijemarktkapitalisme, voortgekomen uit liberale waarden, heeft de mensheid uit de klauwen van armoede en achterstand getrokken en een wereld van ongekende welvaart gecreëerd. Alles wat goed is aan onze moderne samenleving – de vrijheid om je eigen werk te kiezen, de overvloed aan technologische vooruitgang, de rijkdom in het Westen – is te danken aan het liberalisme. Het is een verhaal van succes dat geen ander economisch systeem ooit heeft kunnen evenaren.

De pogingen om welvaart te verbeteren in niet-vrijemarktkapitalistische landen, zoals in de Sovjet-Unie, waren slechts schaduwkopieën van wat het Westen heeft bereikt. Deze landen konden alleen maar vooruitgang boeken door af te kijken van de kapitalistische economieën, en dat ging gepaard met enorme menselijke en milieukosten. Waar het liberalisme leidde tot innovatie en vooruitgang, bracht het socialisme verarming en onderdrukking. De rijkdom van de wereld is een liberaal – en alleen een liberaal – succesverhaal.

De kern van dit succes ligt in de kapitalistische instituties die vrijheid en innovatie stimuleren. Zoals de Amerikaanse econome Deirdre McCloskey heeft beargumenteerd, was het niet slechts de accumulatie van kapitaal of de exploitatie van arbeid die deze veranderingen bracht, maar eerder een fundamentele verschuiving in de waardering van bourgeois deugden zoals ondernemerschap en creativiteit​. Deze verschuiving leidde tot ongekende economische groei, die de gemiddelde levensstandaard in het Westen verhoogde van enkele dollars per dag in 1800 naar het huidige welvaartsniveau.

Een centrale term in McCloskey’s werk is the Great Enrichment, wat verwijst naar de ongekende toename in welvaart die de wereld sinds het begin van de 19e eeuw heeft meegemaakt. Deze 'Grote Verrijking' is niet enkel een kwestie van enkele procenten groei, maar een fenomenale vermenigvuldiging van het wereldwijde inkomen per hoofd van de bevolking, soms wel met een factor van tien tot vijftien. Wat we empirisch zien, is dat de gemiddelde wereldburger nu tien tot vijftien keer rijker is dan zijn of haar voorouder in 1800​.

Maar wat betekent deze Great Enrichment concreet in ons dagelijks leven? Ten eerste is er de materiële overvloed. In plaats van de schaarste die onze voorouders kenden, hebben we nu een overvloed aan voedsel, kleding, en woningen. Producten die vroeger alleen voor de elite toegankelijk waren, zoals vlees, suiker, en exotisch fruit, zijn nu dagelijkse kost voor de meeste mensen. Elektriciteit, schoon drinkwater, en moderne sanitaire voorzieningen zijn vanzelfsprekendheden geworden, terwijl ze in het verleden luxeartikelen waren.

Technologische vooruitgang heeft ook geleid tot een ongekende toegang tot informatie en kennis. Het internet, mobiele telefoons, en computers hebben niet alleen de manier waarop we werken en communiceren veranderd, maar ook de toegang tot onderwijs en gezondheidszorg drastisch verbeterd. Een kind in een afgelegen dorp kan nu via het internet dezelfde lessen volgen als een kind in een grote stad. Ziekten die ooit een doodvonnis betekenden, zoals tuberculose of polio, zijn nu beheersbaar of zelfs volledig uitgeroeid dankzij medische vooruitgang.

De Great Enrichment betekent ook meer vrije tijd en een hogere levensverwachting. Mensen werken minder uren per week en hebben meer tijd voor ontspanning, familie, en persoonlijke ontwikkeling. De gemiddelde levensverwachting is gestegen van ongeveer 30-40 jaar in 1800 tot ruim 70-80 jaar vandaag de dag. Mensen blijven niet alleen langer leven, maar blijven ook langer gezond en actief.

Zelfs de welvaartsstaat, vaak gezien als een bastion van socialistische waarden, is uiteindelijk een liberaal succesverhaal. De welvaartsstaat verspilt enorme hoeveelheden welvaart aan administratieve rompslomp, vernietigt economische waarde door torenhoge belastingen en creëert een systeem waarin mensen op de kap van anderen kunnen leven. Dat is inderdaad de socialistische verdienste. Maar paradoxaal genoeg is het dankzij het kapitalistische systeem – dat zoveel welvaart produceert – dat we ons deze luxe kunnen veroorloven. In de Middeleeuwen zou een welvaartsstaat, met zijn hoge kosten en bureaucratische inefficiënties, onvermijdelijk hebben geleid tot wijdverspreide armoede en hongersnood. De welvaartsstaat kan enkel bestaan dankzij de overvloed die het liberalisme en kapitalisme hebben gecreëerd​.

Liberalisme en kapitalisme zouden echter niet alleen moeten worden verdedigd op basis van hun economische efficiëntie, maar ook vanwege hun vermogen om morele verrijking mogelijk te maken. In liberale, rijke landen kunnen mensen moreel rijkere en meer verheffende levens leiden. De welvaart die het kapitalisme creëert, stelt mensen in staat om betere levens te leiden, zowel spiritueel als materieel. Minder lijden, meer mogelijkheden voor zelfontplooiing en een diepere waardering van menselijke waardigheid maken deel uit van deze morele vooruitgang. Mensen in welvarende samenlevingen hebben de vrijheid en de middelen om zich te ontwikkelen, om kunst en cultuur te waarderen, en om levens te leiden die niet alleen minder gevuld zijn met armoede, maar ook met minder geestelijk en lichamelijk lijden. Dat maakt het liberale kapitalisme niet alleen een economisch succes, maar ook een ethisch hoogtepunt​.

Liberalisme is echter moeilijk te verdedigen omdat het niet dezelfde concrete beloften doet als ideologieën zoals socialisme of nationalisme. Het liberalisme belooft vrijheid – de vrijheid om te doen wat je wilt, zolang je anderen niet schaadt – maar met die vrijheid komt ook verantwoordelijkheid. In tegenstelling tot het socialisme, dat belooft dat anderen voor je zullen zorgen, of het nationalisme, dat je de geborgenheid van een gemeenschap belooft die voor je zorgt, biedt het liberalisme geen dergelijke garanties. Het belooft geen zingeving – die moet je zelf vinden. Het belooft geen gemeenschap – die moet je zelf opbouwen. Het belooft geen zekerheden over een goed inkomen of een comfortabel leven; het belooft de vrijheid en verantwoordelijkheid om dat zelf te bereiken (in samenwerking met anderen).

Dit is de schoonheid van het liberalisme: het creëert de voorwaarden waarin mensen als gelijken, als vrije en evenwaardige individuen, kunnen samenleven. Maar het legt de verantwoordelijkheid voor je leven primair bij jezelf. Liberalisme biedt de mogelijkheid om samen te werken en welvaart te creëren, maar het garandeert geen specifieke uitkomsten. Het belooft geen goed leven – het belooft een vrij en verantwoordelijk leven. Niet iedereen is bereid of in staat om die verantwoordelijkheid te dragen, maar het is juist deze vrijheid die essentieel is voor het creëren van goede levens en bloeiende samenlevingen.

Ondanks deze indrukwekkende resultaten neigt de hedendaagse samenleving steeds meer naar het verwerpen van de principes die aan de basis liggen van deze vooruitgang. We worden aangetrokken door alternatieven zoals nationalisme, autoritarisme en socialisme, omdat we denken dat de welvaart die door liberalisme is gecreëerd vanzelfsprekend is en dat we ons nu de luxe kunnen permitteren om extra zekerheden te eisen die deze alternatieven beloven. Dit is een gevaarlijke misvatting.

De ironie is dat, naarmate de voordelen van liberalisme steeds vanzelfsprekender worden, we minder geneigd zijn om deze principes te verdedigen. De vrijheid om ons werk te kiezen, de overvloed aan innovatie en de rijkdom die we genieten, worden beschouwd als vanzelfsprekendheden in plaats van als de uitzonderlijke, historische prestaties die ze zijn. In plaats van deze verworvenheden te koesteren, zien velen ze als een basis waarop ze verder willen bouwen met meer regulering en staatsinmenging, zonder zich te realiseren dat dit het delicate evenwicht zou kunnen verstoren dat deze welvaart mogelijk maakte.

Wat over het hoofd wordt gezien, is dat het liberalisme, met zijn nadruk op vrijheid en marktwerking, nog steeds de enige manier is om duurzame vooruitgang te boeken. Overheden kunnen weliswaar een rol spelen in het faciliteren van deze processen, maar zodra zij het besluitvormingsproces domineren en concurrentie en winstmotieven onderdrukken, verliest de samenleving haar dynamiek en dreigt terug te vallen in stagnatie. Zoals McCloskey aangeeft, is het de combinatie van vrijheid en de waardering van de bourgeoisie die het verschil heeft gemaakt, niet de dwang van de staat​.

Het succes van liberalisme is zowel zijn grootste kracht als zijn grootste zwakte. Het heeft ons uit de armoede getild en een wereld van overvloed gecreëerd, maar juist omdat het zo succesvol is geweest, wordt het nu bedreigd door zelfgenoegzaamheid en de illusie dat we het ons kunnen veroorloven om zijn principes te verwerpen. De toekomst van de wereld hangt af van ons vermogen om deze principes te verdedigen en te vernieuwen, niet door terug te vallen op de zekerheden van het verleden, maar door de vrijheid en creativiteit die ons hier hebben gebracht, te koesteren en te bevorderen.

Lode Cossaer

De auteur is financieel medewerker aan de KU Leuven