Naima El Bezaz (1974-2020)

Vier jaar geleden, op 7 augustus 2020, overleed de Marokkaans-Nederlands schrijfster Naima El Bezaz door zelfdoding. Ze schreef diverse, succesvolle boeken zoals De weg naar het noorden, Minnares van de duivel, De verstotene, Het gelukssyndroom, Vinexvrouwen en Meer Vinexvrouwen. Daarin had ze het vaak over de onderdrukking van de vrouw in de moslimwereld wat regelmatig leidde tot doodsbedreigingen aan haar adres. Ze raakte in een zware depressie dat vooral tot uiting kwam in haar boek De verstotene. Moslimvrouwen die hun lot in eigen handen nemen en niet bang zijn zich van hun eigen verstand te bedienen, worden in eigen kringen uitgespuwd en verstoten. Dat lezen we vandaag ook in het boek Ik ben vrij van Lale Gül. Hierna volgt een recensie over De verstotene (2006) waarmee we de herinnering aan Naima El Bezaz levend willen houden.

Niets is erger dan 'verstoten' te zijn. Het gebeurde in de loop van de geschiedenis met tal van groepen, zoals de zwarten, de indianen, de Aboriginals, de Joden, de homoseksuelen en de vrouwen. Ze werden verstoten omdat ze niet pasten in het wereldbeeld van zij die de macht in handen hadden. Daartegen ontstond in de vorige eeuw een sterke emancipatiebeweging, die culmineerde in de strijd tegen de segregatie van de zwarten in de VS en Zuid-Afrika, tegen kolonisering, en vooral tegen de onderdrukking van vrouwen. De seksuele revolutie van de jaren zestig heeft geleid tot een tweede feministische golf, waardoor vrouwen zeggenschap kregen over hum eigen leven, zelf konden beslissen met wie ze samenleefden, kinderen kregen en een toekomst opbouwden. Het leidde tot geboorteplanning, gebruik van voorbehoedsmiddelen, vrije partnerkeuze...

Toch zijn heel wat mensen daar nog niet aan toe. Vooral allochtone vrouwen blijven afhankelijk van en onderworpen aan culturele en religieuze bepalingen die hen ondergeschikt maken aan mannen. Ze moeten maagd blijven tot hun officiële huwelijk, worden gedwongen uitgehuwelijkt, mogen enkel in de publieke ruimte komen met goedkeuring van hun man en worden dan gedwongen zich te sluieren. Wie niet luistert, wordt terechtgewezen, desnoods mishandeld en in het slechtste geval ver(ere)moord.

Het zich lostrekken van de oorspronkelijke cultuur en religieuze traditie is een van de meest ingrijpende gebeurtenissen in het leven van nieuwkomers in de West-Europese landen. Geconfronteerd met de ongekende vrijheid die ze hier ervaren, plooien heel wat meisjes en vrouwen zich terug op de klassieke manier van leven en denken en sluiten zich af van de bestaande buitenwereld om zich te conformeren aan de verwachtingen van hun religieuze leiders, vaders, broers, moeders. Desondanks zijn er steeds meer moslimmeisjes die de vrijheid met beide handen grijpen en zelf hun levensplan bepalen. Tegen de zin van hun ouders studeren ze verder, kleden zich volgens westerse normen, maquilleren zich om hun vrouwelijkheid te beklemtonen, gaan op stap met andere mannen en bepalen zelf met wie ze een seksuele relatie aangaan. In eigen kringen worden ze vaak beschouwd als hoeren. Ze worden uitgespuwd en letterlijk verstoten.

Over zo'n vrouw verhaalt de Nederlands-Marokkaanse schrijfster Naima El Bezaz in haar nieuwste roman De verstotene. El Bezaz is een Nederlandse schrijfster van Marokkaanse afkomst. Verder geeft ze regelmatig lezingen, waarin ze steeds hamert op de primauteit van het individu boven de gemeenschap. Moslims die verstandelijk en kritisch met de islam omgaan, durven hun visie niet te verkondigen, uit angst voor verstoting. Niet toevallig verwijst ze in deze roman naar Kant, de vader van de Europese verlichting die in twee woorden de essentie van zijn gedachtegoed weergaf: 'Sapere aude', durf je van je verstand te bedienen.

De verstotene is geen doordeweekse tekst, maar een authentieke en volgroeide publicatie die aantoont dat Naima El Bezaz een schrijfster van formaat is. Mina, het hoofdpersonage, voelt zich verstoten uit de hedendaagse samenleving, zowel de westerse, waarin ze leeft en werkt, als de allochtone gemeenschap, waarin ze is opgegroeid. Ze hunkert naar warmte, liefde en erkenning maar botst op een muur van koele onverschilligheid, berekening, egoïsme en liefdeloosheid in haar werkomgeving en bij haar familie. Eerst lijkt alles mee te zitten, ze heeft een vriend, een baan en een huis in een prestigieuze buurt. Maar ondanks alle materiële welvaart is ze niet gelukkig en als haar vriend de relatie beëindigt, valt ze in een zwart gat. Dat zorgt voor latente depressies en suïcidale neigingen, die ze tracht te onderdrukken met alcohol en pure fysieke seks. Ze gedraagt zich als een verslaafde die steeds grotere kicks nodig heeft om in een roes te raken, waarna ze weer dieper wegzakt in psychische ellende. Mina gaat eenzaam en ongelukkig door het leven, enkel rekenend op zichzelf. Uiteindelijk probeert ze houvast te vinden in het verleden, bij haar vader en zuster, maar ook daar krijgt ze geen gehoor. Ze is verstoten, waarop ze besluit het lot naar zich te trekken.

De verstotene is geen autobiografisch werk, maar refereert aan tal van bestaande, vaak schrijnende situaties en praktijken waarvan moslimvrouwen en -meisjes het slachtoffer zijn. Evenzeer schetst het de radicalisering die zich de voorbije jaren binnen de moslimwereld voordoet en waarbij fundamentalistische imams vaak een dubieuze rol spelen. De toename van gesluierde moslima's, niet alleen met gewone hoofddoekjes, maar ook met alles verhullende chadors en nikabs, is daar een van de zichtbare gevolgen van. Minder zichtbaar is de manier waarop orthodoxe moslimmannen steeds nadrukkelijker hun dominante positie binnen het gezin en de familie met geweld en onderdrukking afdwingen. Op subtiele wijze legt Naima El Bezaz ook een andere tendens in de westerse orthodoxe moslimwereld bloot, het groeiende onbegrip tegenover mensen met andere geloofsopvattingen, ongelovigen en vooral Joden. Het is een onderwerp in het boek dat stof zal doen opwaaien.

"Was ik maar met de stroom meegegaan, dan was me dit niet overkomen, dan was ik niet verworden tot een verschoppeling", zo mijmert Mina. Het is blijkbaar de prijs die heel wat zelfstandige moslimmeisjes en -vrouwen moeten betalen voor hun vrijheid. Naima El Bezaz eindigt haar roman met een verwijzing naar de ijtihad, de traditie van onafhankelijk denken tijdens de gouden periode van de islam van de achtste tot de twaalfde eeuw. Toen werden Griekse teksten vertaald, bestond er veel verdraagzaamheid tegenover andersdenkenden, werden ideeën uitgewisseld en ontwikkelde men universiteiten en bibliotheken. De moslimbeschaving was in die tijd veel hoogstaander dan de christelijke. Tal van moslima's streven naar een hedendaagse 'operatie ijtihad', naar een meer individuele benadering van de islam, zodat we hun traditionele manier van kritisch denken kunnen herontdekken. Zij weigeren zich aan te sluiten bij het leger van radicale en kritiekloze gelovigen.

Naima El Bezaz maakt met haar boek duidelijk dat de strijd voor onafhankelijkheid en zelfbeschikking voor velen hard zal zijn. De reden ligt voor de hand. Hoe meer vrouwen op hun vrijheid staan, hoe meer moslimmannen aanvoelen dat ze hun dominante positie verliezen. Daarom gaan radicale moslims zo heftig tekeer en wensen ze boeken als die van Naima El Bezaz, en de schrijfster zelf, op de brandstapel.

Recensie door Dirk Verhofstadt

Naima El Bezaz, De verstotene, Contact, 2006