Het gevaar van het utopisme – Dirk Verhofstadt

Het gezamenlijk kenmerk van extreemlinkse en extreemrechtse ideologieën is dat ze in wezen finaal streven naar een ideale wereld. De kern van dit utopische denken bestond (en bestaat) in al die landen waar men geprobeerd heeft een revolutionaire droom te verwezenlijken. De dictatuur van het proletariaat van het communisme, de egalitaire samenleving van het socialisme, de bloed- en bodemtheorie van het nationalisme, het duizendjarige rijk van het nazisme, het paradijs van het kalifaat. Tot welke drama’s dat geleid heeft, zagen we in de 20ste eeuw in de USSR, Italië, Duitsland, Japan, China, Cambodja, Cuba, Noord-Korea, de vroegere Oostbloklanden, maar ook in de 21ste eeuw met Islamitische Staat en het opkomende autoritarisme. “De queeste naar het volmaakte, het zuivere ontaardt in totalitarisme en fanatisme,” waarschuwde Mario Vargas Llosa. En dat onderschreef ook Karl Popper: “Van alle politieke ideeën is de gevaarlijkste wellicht het verlangen om mensen volmaakt en gelukkig te maken. Elke poging om de hemel op aarde te brengen, heeft naar een hel geleid.”[i] Tegenover die denkbeelden staat het liberalisme dat elk utopisch denken verwerpt. Utopieën hebben in het verleden bewezen dat ze niet deugden en er is geen enkele reden om aan te nemen dat ze in de toekomst succesvol zullen zijn. Het is juist waarschijnlijker dat ze zullen leiden tot nieuwe vormen van totalitarisme. De ideale wereld bestaat niet en we zullen die ook nooit bereiken, aldus Popper die als Jood zijn geboorteland Oostenrijk moest ontvluchten omwille van het opkomende nazisme (zeventien van zijn familieleden stierven in de concentratiekampen).

Popper keerde zich virulent tegen het historicisme, namelijk het geloof dat er onafwendbare en kenbare wetten van de geschiedenis zijn, en dat we op basis daarvan toekomstige maatschappelijke ontwikkelingen kunnen voorspellen. Zijn cruciale boodschap was dan ook dat we de wereld niet kunnen verbeteren door radicale utopieën na te streven, maar door stap voor stap kleine ongelijkheden weg te werken. “Als we de wereld niet opnieuw in het ongeluk willen storten, moeten we onze dromen over het gelukkig maken van de wereld opgeven. Maar we moeten desondanks toch wereldverbeteraars blijven – bescheiden verbeteraars. We moeten ons tevreden stellen met de nooit eindigende taak het lijden te verminderen, vermijdbaar kwaad te bestrijden, misstanden op te ruimen; en daarbij moeten we steeds de ogen openhouden voor de onvermijdelijke ongewilde gevolgen van ons ingrijpen, die we nooit geheel kunnen voorzien en die te vaak de balans van onze verbeteringen passief doet slaan.”[ii] Popper geloofde niet in het einde van de geschiedenis. In die zin keerde hij zich ook tegen de stelling van de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama die in zijn boek The end of history and the last man de liberale democratie had uitgeroepen tot de finale overwinnaar op het ideologische front.[iii] De vrijheid is nooit finaal verworven, we moeten er voortdurend voor vechten, en we moeten opletten voor de ongewilde gevolgen van onze daden.

“Het lijkt wel of historicistische denkbeelden gemakkelijk veld winnen in tijden van grote sociale veranderingen", schreef Popper. Dat is één van de grote waarheden. Mensen die geconfronteerd worden met onrust en onzekerheid zijn bereid om zich over te geven aan profeten die simplistische voorstellen hebben en die zich keren tegen eenvoudig te onderscheiden vijanden. Vandaag leven we opnieuw in dergelijke onzekere tijden die het gevolg zijn van recente maatschappelijke ontwikkelingen zoals de terreuraanslagen, de globalisering, de opmars van China, de toenemende migratiegolven, de spanningen binnen de multiculturele samenleving, de effecten van de opwarming van de aarde, het protectionisme van president Donald Trump, de onzekerheid van de Brexit. Moeten we ons dan betere terugtrekken op onszelf, zoals rechts en extreemrechts verkondigen? Moeten we bijvoorbeeld naar een Vlaamse of Nederlandse Leitkultur? Moeten we dan onze grenzen sluiten, protectionisme toepassen en de EU en andere internationale instellingen, en internationale verdragen de rug toekeren? De steeds luider klinkende vraag of we de Conventie van Genève niet beter naast ons neer zouden leggen, en de roep om ons terug te trekken uit de Europese Unie (bv. de Nexit zoals de Nederlandse politicus Thierry Baudet bepleitte) zijn daar voorbeelden van. Bassam Tibi is alvast niet voor een nationalistische Leitkultur. “Ik ben voor een Europese Leitkultur,” zegt hij.[iv] En daarbij heeft hij het niet over het taalgebruik, bepaalde culturele en religieuze tradities of het christelijk Avondland, maar over de liberale grondrechten, de democratische rechtsstaat en de mensenrechten die in Europa wortel schoten, en die we in een gezamenlijk project moeten verdedigen en uitdragen.

De manier waarop Trump zijn ‘Make America Great Again’ in de praktijk wil toepassen, is ook een vorm van utopisme. Hij geeft de indruk dat hij, als onbetwiste leider van het sterkste land in de wereld, onfeilbaar is. Omringd door slaafse volgelingen die hem niet durven te bekritiseren, bedacht hij een systeem van invoerheffingen die als vanzelf de VS miljarden dollars zouden opleveren. Het land zou als vanzelf rijk worden, maar het zorgde wereldwijd voor een ineenstorting van de beurzen. Hij laat duizenden migranten deporteren naar buitenlandse gevangenissen afvoeren, zonder enige juridische toetsing, in de hoop zo meer jobs voor de Amerikanen te creëren, maar het omgekeerde gebeurt nu. Hij draait de geldkraan dicht voor universiteiten en andere federale instellingen die zijn eisen om de vrije meningsuiting aan banden te leggen naast zich neerleggen. Dat zorgt een inperking van het wetenschappelijk onderzoek en een braindrain van kritische intellectuelen naar het buitenland met alle gevolgen van dien. Trump is niet onfeilbaar, hij neemt de ene na de andere domme beslissing. Sterker nog, de Pools-Amerikaanse historica Anne Applebaum schreef in The Atlantic hierover het volgende: “In de afgelopen dagen heeft Donald Trump ons een perfect voorbeeld gegeven van waarom wetgevende macht noodzakelijk is, waarom checks and balances nuttig zijn, en waarom de meeste eenmansdictaturen arm en corrupt worden”.

Dirk Verhofstadt

De auteur is moraalfilosoof, schrijver en kernlid van Liberales

[i] Karl Popper, De open samenleving en haar vijanden, Lemniscaat, 2007. In het voorwoord bij de Nederlandse uitgave van De armoede van het historicisme (Het Spectrum, 1974, p. 8) schreef Popper een soortgelijke zin: “De overmoed, die ons doet proberen om het hemelrijk op aarde te brengen, leidt ons ertoe om onze goede aarde in een hel te veranderen – een hel, zoals alleen mensen die voor hun medemensen kunnen doen ontstaan.”

[ii]  Karl Popper, De armoede van het historicisme (1944), Spectrum, 1974.

[iii] Francis Fukuyama, The end of history and the last man, Free Press, 1992.

[iv] Interview met Bassam Tibi in De Standaard van 27 juli 2019, p. 19.