De weg naar onvrijheid – Timothy Snyder
In de Amerikaanse kapitalistische wereld zorgde de natuur voor een markt, die democratie bracht, die voor geluk zorgde. In de Europese wereld bracht de geschiedenis de natie, die van oorlog leerde dat vrede goed is en daarom koos dit continent voor integratie en welvaart. Aldus Timothy Snyder, de Amerikaanse historicus die ik ken van Bloedlanden, Zwarte aarde en Over tirannie. De Russen daarentegen koesterden een andere illusie: natuur staat technologie toe, technologie brengt sociale verandering, dat weer revolutie creëert en die viert op haar beurt de utopie in. We hebben ons allemaal misrekend, niet alleen de Russen.
De politiek van onvermijdelijkheid is het idee dat er geen ideeën zijn. Mensen die erin geloven, ontkennen dat ideeën belangrijk zijn, wat slechts bewijst dat ze in de greep van een krachtig idee zijn, aldus Snyder. Hij heeft vast nooit gehoord van de Nederlandse visies hatende minister-president, maar deze twee zinnen zijn gemaakt voor Rutte! Snyder gaat verder: “Fascisme herleeft vandaag de dag als eeuwigheidspolitiek in toestanden van ongelijkheid en dient oligarchen als een katalysator voor veranderingen die wegleiden van gerechtigheid, richting personalistische regimes.”
Dan beschrijft Snyder het werk van de Russische filosoof Ivan Iljin (1883-1954) die ooit schreef “Kwaad begint waar de persoon begint.” Iljin bewonderde Mussolini en Hitler en zou door Poetin worden opgevoerd als een van de belangrijkste filosofen. Iljin, de godfather van de eeuwigheidspolitiek. Het is deze Iljin die aan de basis stond van het groteske geloof van Poetin over Oekraïne als onlosmakelijk onderdeel van Rusland. Met dank aan Waldemar die met zijn bekering ergens in de dertiende eeuw aan de bron van Rus zou hebben gestaan. In het ideaalbeeld van Iljin werd Rusland niet geleid door één partij maar door één man. Partijen mochten alleen bestaan om een verkiezingsritueel mogelijk te maken. Iljins ideeën rechtvaardigden radicale binnenlandse ongelijkheid, veranderden het onderwerp van de politiek van hervorming in onschuld en zetten het Westen neer als een permanente bedreiging. Dankzij Iljin, schrijft Snyder, konden dieven zich voordoen als verlossers. En natuurlijk is Poetin niet onsterfelijk maar na Poetin zal Rusland meer van hetzelfde laten zien.
Dit eerst hoofdstuk is even fascinerend als verontrustend. Het laat zien hoe het gedachtegoed van Iljin en daarmee dat van Poetin losgezongen is van wat wij werkelijkheid noemen: volstrekt irrationeel. Het betekent domweg dat Poetin nooit, maar dan ook nooit tot andere gedachten te brengen zal zijn. Het successiebeginsel is het mechanisme dat ervoor zorgt dat een staat een leider overleeft, vaak in de vorm van democratie. Wij hebben Rutte overleefd maar een Poetin zouden we niet aankunnen. Anders gezegd: er is geen hoop voor Rusland onder Poetin, er is geen hoop voor Rusland na Poetin.
Verbijsterend is de bijna eindeloze creativiteit die de Russen aan de dag leggen als het erom gaat fakeverkiezingen te organiseren en manipuleren, als het erom gaat vijanden te creëren, de schaamteloosheid waarmee ze van de norm afwijkend seksueel gedrag weten te criminaliseren en zo voort. Waarheid in Rusland? Het stelt niets meer voor. Democratische oppositie werd van nu af aan gekoppeld aan mondiale homoseksualiteit en er was altijd nog de smoes van buitenlandse inmenging. De politiek van de eeuwigheid vernietigt geschiedenis. In 2012 publiceert Poetin een artikel waarin de oppositie als buitenlands en seksueel werd voorgesteld en waarin Poetin concludeert dat Rusland een inherent onschuldige beschaving was. Dat hij toen al zijn latere invasie in Oekraïne voorspelde, werd echter nergens onderkend.
Dit overigens uitstekend vertaalde boek staat vol met prachtige zinnen zoals: “Een staat met een successiebeginsel bestaat in de tijd. Een staat die zijn buitenlandse betrekkingen regelt, bestaat in de ruimte.” De Europese wereldmachten brachten de mondialisering tot stand maar ook de rampzalige slotstukken daarvan: twee wereldoorlogen, de grote depressie, de Holocaust. Maar tegelijkertijd werd ook de integratie van het werelddeel in gang gezet. De Europeanen beseften dat natiestaten zonder een groter verband onhoudbaar waren (hoe sneu toch zijn de Britten die deze historische les af wensten te wijzen en in 2016 uit de EU stapten, overigens mede dankzij Russische trollen en bots).
Natiestaten zijn nooit echt succesvol geweest. Toen ze hun invloed als wereldmacht kwijtraakten hadden ze eigenlijk geen keuze meer: samenwerken en integreren. De Europeanen hebben verzuimd, aldus Snyder, een Europese geschiedenis te ontwikkelen en te doceren. Een gemiste kans. Daar kwam bij dat de Russen de EU nooit wensten te accepteren en van meet af aan alles in het werk stelden om de EU te destabiliseren. Snyder schrijft dat Poetin niet in staat bleek een stabiele staat met een successiebeginsel en een rechtsstaat te creëren, maar ik denk niet dat hij dat ooit gewild heeft. Veel liever houdt hij de mythe van wereldmacht overeind en voert hij zijn eeuwigheidspolitiek: welvaart en vrijheid, het interesseert hem niet, seksualiteit en cultuur des te meer. Maar misschien moeten we concluderen dat Poetin nooit méér was dan enkel een machtspoliticus. Meer stak er nooit achter. Snyder: “De Russische staat monopoliseerde onder Poetin niet het recht, maar de corruptie.”
Haarfijn schildert Snyder het totalitaire project van Poetin die Eurazië introduceerde als een politiek en economisch verbond dat uiteindelijk ook de EU zal opslokken. Een van de wegbereiders van het Rusland van Poetin was Lev Goemiljov 1912-1992), zoon van de beroemde Russische dichteres Anna Achmatova (1888-1966). Goemiljov leidde een buitengewoon markant leven, in korte bewoordingen door Snyder geschetst. Hij was een autodidactisch denker maar ook een dwaallicht. Het blijft bizar te lezen hoezeer Poetin in de ban raakte van volstrekt irrationele geesten zoals Iljin en Goemiljov! Maar daar zijn er nog veel meer van.
Want nu voert Snyder de rasfascist Aleksandr Doegin (1962) ten tonele. Ook deze dwaalgast behoort tot de entourage van Poetin. Volgens Doegin is democratie waardeloos en moet Rusland als onschuldige natie worden geleid door een ‘Man van het Lot’. Doegin was degene die als eerste Oekraïne bestempelde als het obstakel voor Ruslands Euraziatische bestemming. Poetin baseert heel zijn politiek op het christelijk totalitarisme van Iljin, het eurazianisme van Goemiljov en het euraziatisch nazisme van Doegin. Kunt u zich een gevaarlijker mengsel van gedachtengoed voorstellen? In de wereldvisie van Poetin is het eigenlijk irrelevant wat het Westen doet, het gaat erom wat het Westen (in de ogen van de Rus) is.
De voortdurende digitale inmenging van Rusland in democratische procedures zijn onvermijdelijk. Pogingen tot destabiliseren door overal ter wereld extreemrechtse initiatieven te ondersteunen die het Westen uiteindelijk ten val moeten brengen ten gunste van Poetins Eurazië. Te beginnen met de inval in Oekraïne. Misschien wel het meest beangstigende aan dit soort politiek denken is de hardop beleden hekel aan feiten. Het gaat erom verhalen te verzinnen die feiten naar de vergetelheid verwijzen. Onderdeel van dit narratief is ook het herintroduceren van antisemitisme: de joden zijn niet de slachtoffers van de Holocaust maar de aanstichters ervan!
Snyder ontmaskert Poetin en zijn entourage (Lavrov voorop!) als doortrapte schurken die maar wat graag aanhaken bij verderfelijke irrationele denkers en politieke agitatoren. Het geeft ook maar weer eens aan wat voor een dwaalgast en - excuséz le mot - smeerlap Gerhard Schröder eigenlijk is! Russia Today is het Russische vehikel om de Westerse publieke opinie te beïnvloeden. Farage en Le Pen zouden er gretig gebruik van maken. En wie herinnert zich niet de bewondering van Trump voor Poetin?
Oekraïne richtte zich na een eeuwenlange zeer turbulente ontstaansgeschiedenis steeds meer op Europa en wenste ook zelf het successiebeginsel te introduceren. Precies dat wat Poetin zo nadrukkelijk afwees. In feite maakten de Majdanprotesten in 2013 en 2014 van Oekraïne een natie. De Russen zouden al gauw homoseksuelen de schuld van dit alles geven. De cyberagressie deed zijn intrede, Russische trollen zouden zich steeds nadrukkelijker doen gelden, tot op de dag van vandaag mengen zij zich in vrijwel alle democratische verkiezingen om zoveel mogelijk onrust te stoken en te destabiliseren. Daarin blijken ze telkens weer zeer succesvol! In 2014 annexeerde Poetin de Krim. Een nepreferendum deed de rest. De schaamteloosheid van Poetin kende geen grenzen meer. Snyder: “Dit was Iljins eeuwigheidspolitiek: een cyclus terug naar het verleden vervangt de voorwaartse beweging van de tijd; Rusland is Gods gemankeerde wereld aan het herstellen met geweld. Poetin was de verlosser van buiten de geschiedenis die was verschenen om de tijd te veranderen.”
Het vijfde hoofdstuk heet Waarheid of leugens maar we hebben dan al meer dan 160 pagina’s vol leugens achter de rug. Het is geen wonder dat Navalny niet kon overleven in deze gruwelsamenleving. Hier geeft Snyder een zeer gedetailleerde beschrijving van de invallen door Russische strijdkrachten in Oekraïne in 2014, alsof je de dagelijkse berichten uit onze eigen kranten leest. Bewonderenswaardig hoe nauwkeurig, gedetailleerd en onderbouwd Snyder hier geschiedschrijving pleegt. We hebben al uitvoerig kennis gemaakt met Igor Girkin, als Snyder op 17 juli 2014 het ongeluk met de MH17 beschrijft en ook hier Girkin als een van de verantwoordelijken ten tonele voert. We hebben allemaal gezien hoe schaamteloos de Russen dit tragische voorval in hun voordeel probeerden om te buigen.
Dit De weg naar onvrijheid is een heldere en krachtige geschiedschrijving van de moderne tijd vanaf de beide wereldoorlogen. (Alleen China komt in dit boek niet aan bod). De misdadigheid van de Russen spat van iedere pagina af. Wie zich een beeld wil vormen van de geopolitieke ontwikkelingen vanaf het midden van de twintigste eeuw, kan niet om dit boek heen. Snyder is een vermaard historicus die zich eerder al bekwaamde in geschiedschrijving rond de beide wereldoorlogen en een werkelijk encyclopedische kennis bezit van natiestaat tot wereldrijk.
Maar tegelijkertijd is dit een uiterst verontrustend en zelfs beangstigend boek. Het irrationele, sinistere en perverse karakter van de Russische eeuwigheidspolitiek betekent een definitief afscheid van ratio, feiten en objectiviteit. Daarmee wordt iedere absurditeit onmiddellijk een reële mogelijkheid en de Russen bewijzen dat dagelijks. Dit type politiek is op geen enkele manier te bestrijden. Ik heb lang gedacht dat mensen als Poetin en Lavrov van zichzelf heus wel weten dat ze schyzofascistische leugen op schyzofascistische leugen stapelen en dat niets hen te ver gaat om hun doel te bereiken maar het heeft er toch alle schijn van dat ik ernaast zit: zij geloven zichzelf vanuit hun diepste wezen en dat maakt hen des te gevaarlijker. En in het Russische medialandschap zijn meer dan genoeg ‘journalisten’ te vinden die de boodschap van hun almachtige leiders maar wat graag verspreiden. “Hoe groter en duidelijker de leugen, hoe meer zijn onderdanen hun trouw aan Poetin laten blijken door deze te accepteren en hoe meer zij deelnemen aan het grote sacrale mysterie van de macht van het Kremlin.” Ik vermoed dat als Poetin, nadat hij verslagen, verstoten en gearresteerd zou zijn (hetgeen natuurlijk nooit gaat gebeuren) gedwongen zou worden dit boek te lezen, hij alles met iedere vezel in zichzelf zou verwerpen.
En ofschoon de Russen zichzelf een onschuldig volk wanen (onschuldig aan alles) sterkt dit boek mij in mijn mening dat het Russisch volk een schuldig volk is, het is niet alleen Poetin of zijn duvelstoejager Lavrov, het zijn de Russen zelf. Het enige wat ik niet mooi vind aan dit boek is de titel, voornamelijk omdat ‘onvrijheid’ zo’n lelijk woord is.
Het mooiste motto bewaarde Snyder voor het laatste hoofdstuk en is van Oliver Goldsmith uit 1770: “Wee het land, ten prooi aan gulzig kwaad / waar rijkdom woekert en de mens ten onder gaat.” Dit laatste hoofdstuk gaat over oligarchie en we krijgen er nog eens uitgebreid de smerigheid en misdaden van Trump uitgeserveerd. Om misselijk van te worden. Kortom: een geweldig boek hoor maar vrolijk word je er niet van! Eindconclusie: het is allemaal veel erger dan u denkt dat het is. Vandaar die titel.
Recensie door Enno Nuy
Timothy Snyder, De weg naar onvrijheid. Rusland – Europa – Amerika, Ambo|Anthos, 2018, 291 pagina’s. Vertaald door Catalien en Willem van Paassen.
