Pleidooi voor vrijheid, rechtvaardigheid en generositeit – Dirk Verhofstadt
Op de avond van de verkiezingen van 9 juni 2024 waren heel wat democratische politici opgelucht dat Vlaams Belang niet de grootste partij werd en dat de twee nationalistische partijen geen meerderheid konden vormen in het Vlaams parlement. Extreemrechts komt daar niet mee aan de macht. Toch is er geen reden tot juichen, want nu volgen de lokale verkiezingen en Tom Van Grieken is ervan overtuigd dat zijn partij op 13 oktober 2024 het cordon sanitaire zal breken en mee aan de macht zal komen. In 143 van de 300 Vlaamse gemeenten werd Vlaams Belang op 9 juni zelfs de grootste partij. De strijd om dat niet opnieuw te laten gebeuren, is de belangrijkste uitdaging voor de komende weken en maanden. Maar ook op lange termijn zullen de democratische partijen kiezers moeten terugwinnen door zowel een goed beleid als een geloofwaardige oppositie. Er moeten volgens mij vier zaken gebeuren.
Ten eerste moeten democratische politici en media duidelijk maken dat Vlaams Belang geen normale partij is. Ze moeten (blijven) wijzen op de inhumane voorstellen, de ongrondwettelijke strategie om het land te splitsen en het taalgebruik, die parallellen vertonen met wat er gebeurde in Duitsland in de jaren dertig.[1] Ik weet dat de geschiedenis zich niet exact zal herhalen, maar een aantal ideeën en gebeurtenissen komen bij extreemrechts wereldwijd, maar ook bij ons vandaag terug aan bod. Denk aan hun geflirt met autoritaire leiders en regimes[2], hun kritiek op de parlementaire democratie, hun xenofobie en islamofobie[3], hun haatzaaierij en polarisering[4], hun aanvallen op de onafhankelijke rechterlijke macht[5], hun kritiek op de mainstream media[6], hun afkeer voor holebi- en transgenderrechten[7], hun voorstellen om linkse leerkrachten te verklikken[8], hun dubbelzinnige houding ten opzichte van de wetenschap[9], hun apocalyptische voorstelling van een Omvolking[10], hun politiek nativisme[11], hun identitaire denkbeelden en ophemeling van de eigen Volksgemeenschap[12], hun streven naar ‘white supremacy’[13], hun verheerlijking van het moederschap[14], hun afwijzing van Europese instellingen en conventies[15], hun ongrondwettelijk idee om via een eenzijdige soevereiniteitsverklaring Vlaanderen onafhankelijk te maken[16], enzovoort.
De drie vakbonden in ons land hebben dat begrepen. In de aanloop naar de syndicale verkiezingen maakten zowel de christelijke, socialistische als liberale vakbond duidelijk dat Vlaams Belangers niet welkom waren op hun lijsten. De opvattingen van Vlaams Belang druisen immers regelrecht in tegen hun syndicale en solidaire standpunten. Zo wil extreemrechts de sociale rechten van nieuwkomers inperken, keert het zich tegen een minimumloon op Europees vlak, verwerpt het maatregelen om discriminatie en racisme te counteren, wil het subsidies aan sociaal-cultureel werk en het middenveld afschaffen, en pleit voor het inperken van het stakingsrecht. Het ABVV vatte het gebald samen: ‘Geloof ze niet. Vertrouw ze niet’.[17] In haar boek Wiens Belang? ontmaskert ACV-militante Marijke Persoone heel scherp het zogenaamde sociale gelaat van het Vlaams Belang.[18] Ze wijst ook op de vele asociale maatregelen die extreme (regerings)leiders in het buitenland daadwerkelijk nemen.
In elk geval moeten democratische partijen en politici stoppen met extreemrechts achterna te lopen. Voorstellen om mensen minder rechten te geven, ranzig taalgebruik en inhumaan beleid dat door de rechterlijke macht meermaals veroordeeld werd voor het niet nakomen van nationale en internationale verplichtingen, normaliseren Vlaams Belang. Democratische partijen moeten uitgaan van hun eigen ideologische grondslagen die allemaal gebaseerd zijn op de universele mensenrechten. Ook de media moeten stoppen met het Vlaams Belang te behandelen als een normale partij. Zij hebben in belangrijke mate bijgedragen tot het normaliseren van extreemrechts. Journalisten moeten VB-mandatarissen veel kritischer bevragen en hun uitspraken factchecken. In vroegere ‘Pano-uitzendingen’, maar ook in ‘Het Conclaaf’ en ‘Eerste Keus’ werden de woordvoerders van het Vlaams Belang wél geconfronteerd met ongemakkelijke vragen waarbij al snel hun ware bedoelingen ontmaskerd werden. Ook de economische elites in ons land die de kant kiezen van extreemrechts, zoals in de jaren 30, moeten beseffen dat ze veel meer baat hebben aan dialoog en sociaal overleg, dan aan haatzaaierij en polarisering. Dat zagen we opnieuw op 30 juni 2024 toen leden van de extreemrechtse groep Voorpost, dat goede banden heeft met Vlaams Belang, een hotel in Zutendaal waar asielzoekers met vrouw en kinderen verbleven, kwamen bezetten. Daarbij gebruikten ze rookbommen en vuurpijlen.[19] Onze houding tegenover asielzoekers en migranten moet zowel om ethische als economische redenen veranderen. We hebben, alleen al om demografische redenen, migranten nodig om het werk te doen in de vele knelpuntberoepen zoals verpleegkundigen, schoonmakers, technici, mecaniciens, bouwvakkers, wegenwerkers, transporteurs, medewerkers in de fruitteelt, enzovoort.[20]
Ten tweede moeten de democratische partijen het cordon sanitaire handhaven, ook op lokaal vlak. Wie een opening maakt naar extreemrechts zal daar zware gevolgen voor dragen. Kijk naar wat in Nederland gebeurde bij de landelijke verkiezingen in 2023. De VVD lag voorop in de peilingen tot lijsttrekster Dilan Yeşilgöz zei dat ze een coalitie met de partij van Geert Wilders niet uitsloot.[21] Voor heel wat rechtse kiezers een signaal dat een stem voor de extreemrechtse xenofobe en islamofobe Wilders toch nuttig kon zijn. Wilders behaalde een monsterscore terwijl de VVD zwaar verloor.[22] Intussen volhardt de VVD in de boosheid en zit ze in een regering gedomineerd door ranzige extreemrechtse figuren. Hoe kan een christendemocraat die de naastenliefde predikt, een socialist of groene die de solidariteit hoog in het vaandel voert, of een liberaal die het humanisme omarmt, samenwerken met extreemrechts wiens standpunten daar haaks op staan? Het cordon sanitaire is een ethische en principiële kwestie. Door het herbevestigen van het cordon sanitaire maken we de burgers duidelijk dat een stem op extreemrechts een verloren stem is, ook op lokaal vlak.[23]
Sommige politici en academici vinden dat men extreemrechts kan laten (mee)besturen in de hoop dat ze dan snel veel stemmen zou verliezen door onpopulaire maatregelen. Die fout maakte men in 1933 door Hitler tot kanselier te maken in een regering met slechts twee naziministers naast zes conservatief-nationalistische ministers. ‘Binnen twee maanden hebben we Hitler zo in de hoek geduwd dat hij wel gaat piepen,’ aldus Franz von Papen.[24] Het tegenovergestelde gebeurde. In nauwelijks zeven weken werd de democratie omgevormd tot een dictatuur. Ook vandaag moet men zich geen illusies maken en zien we welke schade extreemrechts stapsgewijs aanbrengt aan de democratische rechtsstaat.[25] In Hongarije kwam in 2010 de Viktor Orbán aan de macht. Hij drukte tal van wetten door die de vrijheid van meningsuiting aan banden leggen, de nieuwsmedia omvormen tot pro-regeringskanalen, eerlijke verkiezingen ondermijnen, en de onafhankelijke rechterlijke macht aantasten. Desondanks, of beter gezegd dankzij die veranderingen, won zijn partij Fidesz keer op keer de verkiezingen.[26] In Italië schafte Giorgia Meloni de bijstandssteun voor werklozen en zieken af waardoor honderdduizenden gezinnen nauwelijks nog rondkomen. Ze noemde de getroffen mensen fannulloni (luilakken). Tegelijk zette ze de aanval in op de LGTBQ+-gemeenschap en ondermijnt ze het asielrecht. Het maakt haar enkel populairder. En in Nederland heeft Geert Wilders wel zijn meest extreme standpunten in de ijskast gestopt, maar die kunnen er weer uitgehaald worden, zeker door sommige van zijn ministers die geen woord terugnemen van de populistische en xenofobe uitspraken die ze in het verleden deden.[27] Wilders klimt nog in de peilingen.
Door de ondoordachte afschaffing van de stemplicht zullen alle goedmenende krachten in de samenleving hun medeburgers moeten wijzen op die gevaren van extreemrechts en hen overtuigen om zeker te gaan stemmen voor een van de vele democratische partijen in onze samenleving.
Ten derde moeten we de bekommernissen van mensen ernstig nemen. Een uitstekend boek daarover is Niet alles maar veel begint bij luisteren van Dominique Willaert. Hij trok gedurende vier maanden door de straten en wijken van de Denderstreek op zoek naar het antwoord op de vraag waarom zoveel inwoners er voor Vlaams Belang stemmen. ‘Mensen zijn terecht kwaad, er is een ontzettend grote boosheid, en het is het falen van de traditionele partijen die extreemrechts grootmaakt,’ is zijn keiharde conclusie.[28] De oorzaken zijn veelvuldig. Veel mensen voelen er zich in de steek gelaten: de publieke dienstverlening krimpt, bushalten worden afgeschaft en in kleinere stations zit geen personeel meer. Ook bankfilialen en geldautomaten verdwijnen, er komen nauwelijks sociale woningen bij, cafés en volkshuizen sluiten hun deuren, kleine winkels gaan dicht, het vroegere dienstbetoon van politici, vakbonden en mutualiteiten is grotendeels afgebouwd, sociaal-culturele verenigingen bloeden dood, er is weinig werk in de eigen regio, er is veel kansarmoede, en er wordt nauwelijks geïnvesteerd vanuit de overheid. Die frustratie en onvrede wordt gecapteerd door Vlaams Belang die veel van deze problemen in de schoenen schuift van het toenemende aantal vreemdelingen, in het bijzonder Afrikanen, in de Denderstreek. Extreemrechts speelt in op de angst en onzekerheid van mensen. Hun leiders willen de problemen niet aanpakken. Sterker nog: ze leven van die problemen.
‘In plaats van de mensen die op VB stemmen te demoniseren, zouden we beter eens grondig luisteren naar hun verzuchtingen,’ aldus Willaert.[29] Dat is wat de ministers in de nieuwe Vlaamse regering, maar ook alle democratische politici samen zullen moeten doen om het tij te keren. Net zoals men na de mijnsluitingen in Limburg besloot om op grote schaal te investeren, zal dat ook voor veel landelijke plaatsen in de rest van Vlaanderen moeten gebeuren. Daarvoor zou een nieuw Sociaal Impulsfonds voor kleinere steden en gemeenten waar heel wat kansarmen en migranten wonen, soelaas kunnen bieden. Dus geen steekvlamsubsidies, maar een alomvattend plan voor een betere leef- en woonkwaliteit, meer kwalitatieve sociale woningen, een degelijk openbaar vervoer, en het versterken van het sociaal weefsel. Tegelijk moet de Vlaamse regeldrift om een nieuwe zelfstandige zaak op te starten, een huis te bouwen, te kopen of te verhuren ingeperkt worden. En federaal moeten de lasten op arbeid fors dalen en de sterkste schouders de zwaarste lasten dragen. Tenslotte kunnen de samenlevingsproblemen tussen autochtonen en allochtonen worden aangepakt door nieuwkomers vlot aan de slag te laten gaan en hen een volwaardig inburgeringstraject aan te bieden waarin het aanleren van het Nederlands en onze democratische uitgangspunten cruciaal staan.
Ten vierde moeten we onze liberale manier van leven krachtig verdedigen. Alexandre Lefebvre, een Canadese professor politieke filosofie aan de universiteit van Sydney, stelt in zijn boek Liberalism as a way of life, dat we veel meer het belang van onze liberale waarden en deugden moeten promoten.[30] Hij heeft het dan niet over liberale waarden in de partijpolitieke betekenis, maar als een filosofische en ethische ingesteldheid. In westerse democratieën hebben de meeste mensen wel verschillende politieke opvattingen, zoals ecologisten, socialisten, liberalen, christendemocraten en democratische nationalisten, maar zij respecteren allen de liberaal democratische basisprincipes zoals de rechtsstaat, de vrijheid van meningsuiting, de scheiding van kerk en staat, en de universele mensenrechten. Daardoor gaan we met elkaar om in een geest van vrijheid, gelijkwaardigheid en solidariteit. Leven en laten leven. Het filosofisch liberalisme, zo stelt Lefebvre, is niet zozeer een politieke, maar een ethische doctrine gebaseerd op verdraagzaamheid en wederzijds respect, maar ook van eerlijkheid, generositeit, empathie, zelfbeheersing, nederigheid, beschaafdheid, behulpzaamheid, dankbaarheid, waardigheid, redelijkheid en autonomie. Die gevoeligheden zijn alomtegenwoordig in de cultuur van westerse democratische samenlevingen waarin het zelfbeschikkingsrecht belangrijker is dan religieuze dogma’s, opgelegde tradities, patriarchale almacht of nationalistische credo’s. Het is een manier van leven die diep is doorgedrongen in het persoonlijke en publieke domein, en die we moeten koesteren.
Het zijn die sterke punten en deugden die we moeten inzetten in de gunst van de kiezer. Het klinkt misschien abstract, maar het is in feite heel concreet. ‘Het liberalisme is onze poriën binnengedrongen om diepgaand en persoonlijk vorm te geven aan wie we zijn,’ aldus Lefebvre. Zoals het recht op zelfbeschikking waardoor mannen, vrouwen en anderen zelf mogen en kunnen beslissen over de belangrijke zaken in hun leven. Of ze al dan niet samenwonen of trouwen, en zo ja met wie. Of men kinderen krijgt of niet. Welke opleiding men volgt. Welk beroep men kiest. Waar men zich gaat vestigen. Met wie men relaties aangaat. Of men gelooft, van geloof verandert of ongelovig is. Welke mening men heeft. Voor welke partij men stemt. Hoe men zich kleedt. Welke behandeling tegen ziekte men verkiest. En zelf beslist hoe het levenseinde zal zijn indien men ongeneeslijk ziek of wilsonbekwaam is en verlost wil worden van ondraaglijke pijn.[31] Dat betekent niet dat de liberale manier van leven normenloos is. De liberale waarden en normen staan opgesomd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Artikel 2 van het UVRM stelt dat ‘eenieder aanspraak heeft op alle rechten en vrijheden, in deze Verklaring opgesomd, zonder enig onderscheid van welke aard ook, zoals ras, kleur, geslacht, taal, godsdienst, politieke of andere overtuiging, nationale of maatschappelijke afkomst, eigendom, geboorte of andere status’. Dit betekent dat we ons radicaal moeten inzetten tegen racisme, discriminatie en andere vormen van miskenning van de rechten en vrijheden van de ander. Dit betekent ook dat we elke mens de kans moet geven om zijn of haar zelfbeschikkingsrecht te kunnen effectueren door gelijke startkansen, kwalitatief onderwijs, een sterke sociale zekerheid en gezondheidszorg.
Mogen we dus niet optimistisch zijn? De drang naar vrijheid is immers onweerstaanbaar, maar tegelijk ook de drang naar rechtvaardigheid en fairness.[32] Een belastingsysteem dat de rijken bevoordeelt is niet eerlijk, een huurmarkt die mensen van kleur uitsluit is niet aanvaardbaar, geliefden omwille van hun geaardheid beschimpen is verwerpelijk, migranten benoemen als ‘illegaal’ is immoreel. Dergelijke praktijken wekken bij mensen, die het liberalisme als a way of life beschouwen, wantrouwen en afkeer op, juist omdat ze zien dat die hun cruciale democratische principes naast zich neerleggen. Laat ons als democraten dus luisteren en in dialoog gaan met de kiezers van extreemrechts, hun bekommernissen ernstig nemen, een sterk sociaaleconomisch en ecologisch beleid voeren, en hen wijzen op al het moois dat de liberale manier van leven ons te bieden heeft en waard is om voor te vechten.
Dirk Verhofstadt
De auteur is kernlid van Liberales
Deze tekst verscheen eerst in de Zomerreeks 2024 over ‘Hoe krijgen we extreemrechts klein?’ op www.SamPol.be
[1] Dirk Verhofstadt, Dagboek 1933. Het gevaar van extreemrechts, Houtekiet, 2022.
[2] ‘Geflirt Filip Dewinter met Assad, Poetin en Peking achtervolgt Vlaams Belang’, De Tijd, 18 december 2023.
[3] “De islam is een kanker,” Filip De Winter in gesprek met Luk Alloo, Gazet Van Antwerpen, 24 mei 2024.
[4] ‘De rechter veroordeelt op basis van wettelijke gronden alle racistische, negationistische en discriminerende haatzaaierij die werd verspreid. Het toont dus aan dat dit soort extreemrechtse haatzaaierij in bepaalde omstandigheden strafbaar i.’ Henri Heimans in Knack, 12 maart 2024.
[5] Op 12 maart 2024 werden Dries Van Langenhove en zes andere leden van Schild & Vrienden veroordeeld wegens racisme, haatzaaierij en negationisme. Daarop postte Tom Van Grieken op X: “De Belgische justitie is door en door rot”.
[6] ‘Dries Van Langenhove tekent voor hallucinant interview in Terzake: “U bent opnieuw manifest aan het liegen”, VRT, 9 januari 2019.
[7] ‘De manier waarop Tom Van Grieken over lgbtq-personen praat, is niet onschuldig’, Çavaria, Knack, 4 juni 2024.
[8] Tom Van Grieken zei op 1 september 2021 dat ze – eenmaal in de regering na de komende verkiezingen van 2024 – ‘de rekening gaan presenteren aan linkse leerkrachten’. De Vlaams Belang-jongeren stelden prompt voor om ‘linkse’ leraars via verklikking aan te geven.
[9] Op 31 december 2021 tweette Dries Van Langenhove: “Het risico dat kinderen lopen door het vaccin is groter dan het risico dat kinderen lopen door corona.” Zie ook: ‘Tom Van Grieken (Vlaams Belang) zaait twijfel over corona-app, maar zijn argwaan is ongegrond’, De Morgen, 14 oktober 2020.
[10] Europees parlementslid Tom Vandendriessche had het op 4 oktober 2023 in het Europees parlement over een complottheorie: “Het is doelbewust georganiseerde ‘omvolking’. De kolonisering van Europa. De onderwerping van de Europeanen.”
[11] ‘Nativisme, een combinatie van nationalisme en xenofobie, is een eigenschap van uiterst rechts die ook losstaat van het populisme op zich.’ Cas Mudde in De Morgen, 27 september 2019.
[12] ‘Als nationalisten koesteren en verdedigen wij de culturele identiteit van een volksgemeenschap.’ Verkiezingsprogramma Vlaams Belang, 2024, p. 78.
[13] In een interview in De Tijd van 29 mei 2021 zei Tom Van Grieken letterlijk: “Ik ben ervan overtuigd dat het christelijke, het Vlaamse en als u wilt zelfs het blanke een dominante factor moeten zijn in onze samenleving. Afrika moet dominant zwart zijn, Europa dominant blank.”
[14] ‘Vlaams Belang pusht vrouwen om kinderen te krijgen voor hun 30ste: “Wie herhaaldelijk kinderen kiest, versterkt de natie”’, Het Nieuwsblad, 13 mei 2024.
[15] ‘De afschaffing van het Europees Parlement’, Verkiezingsprogramma Vlaams Belang, 2024, p 97.
[16] ‘België is geen Tsjechoslovakije’, Doobraak, 25 maart 2024.
[17] https://www.abvv.be/geloof-ze-niet-vertrouw-ze-niet.
[18] Marijke Persoone, Wiens Belang?, EPO, 2023.
[19] ‘Voorpost bezet hotel Apollo in Zutendaal terwijl eerste asielzoekers zich settelen: “Families met kinderen intimideren kan absoluut niet”’, Het Laatste Nieuws, 30 juni 2024.
[20] Zie de lijst van knelpuntberoepen in 2024 op https://www.vdab.be/trends-en-cijfers/knelpuntberoepen.
[21] ‘VVD-lijsttrekker Yesilgöz sluit samenwerking met PVV niet op voorhand uit’, NOS, 18 augustus 2023.
[22] In juni 2023 haalde de VVD nog 29 zetels in de peilingen, de PVV amper 16. Bij de verkiezingen van 22 november haalde de PVV 37 zetels en de VVD 24 zetels.
[23] Het kan zijn dat Guy D’haeseleer in Ninove op 13 oktober 2024 een meerderheid aan zetels haalt, maar dat is geen doorbreking van het cordon sanitaire. Centraal hierin is dat men principieel niet samenwerkt met extreemrechts.
[24] Franz von Papen was een conservatieve nationalist die Hitler mee aan de macht bracht en zelf vice-rijkskanselier werd. Geciteerd in Richard Evans, Het Derde Rijk. Deel 1. Opkomst, Spectrum Standaard Uitgeverij, 2004, p. 376.
[25] Een goed voorbeeld van dit gevaar kan men lezen in het boek A Village in the Third Reich: How Ordinary Lives Were Transformed By the Rise of Fascism van Julia Boyd (2024).
[26] ‘Hongaren stemmen voor vierde termijn extreemrechtse premier Orbán’, RTL Nieuws, 4 april 2022.
[27] ‘Beoogd minister Faber neemt omstreden uitspraken niet terug’, Algemeen Dagblad, 18 juni 2024. ‘Klever neemt geen afstand van “omvolking” als complottheorie, RTL-nieuws, 21 juni 2021.
[28] Dominique Willaert, Niet alles maar veel begint bij luisteren, EPO, 2023.
[29] Idem, p. 122.
[30] Alexandre Lefebvre, Liberalism as a way of life, Princeton University Press, 4 juni 2024.
[31] Dirk Verhofstadt, De liberale ideologie. Voorbij het links-rechts denken, Liberas, 2019.
[32] Lefebvre verwijst naar de filosoof John Rawls die in 2002 het essay Justice as Fairness (Rechtvaardigheid als Billijkheid) publiceerde waarin hij onder meer schreef dat sociale en economische ongelijkheid alleen te verantwoorden is als iedereen gelijke kansen krijgt en die ongelijkheid in eerste instantie ten goede komt aan de minst bevoordeelden in de samenleving.
