Inventaris van enkele verliezen – Judith Schalanski

Met Judith Schalanski maakte ik kennis toen ik haar Pocketatlas van afgelegen eilanden las, een werkelijk prachtig boek over vijftig nauwelijks bekende en verafgelegen eilanden. Dat smaakte naar meer en nu vond ik, bij een andere uitgever, dit Inventaris van enkele verliezen. Ik had al geconstateerd dat Schalanski goed kon schrijven dus een boek met essays over ‘verlies’ leek mij alleszins aantrekkelijk. Schalansky is geboren in Greifswald in Duitsland, ook de geboorteplaats van de door mij zeer bewonderde Caspar David Friedrich.

Elk verhaal of essay wordt voorafgegaan door een zwarte pagina waarin je vage contouren kunt ontdekken over het verhaal dat komen gaat. Zijn het langzaam verdwijnende tekenen of doemen ze juist op, uit de verte? In de pagina voorafgaand aan Greifswald bijvoorbeeld zien we vaag een schilderij van bovengenoemde Caspar David Friedrich. Schalanski ontwerpt haar boeken zelf en doet dat met zorg, creativiteit en subtiliteit.

In Opmerking vooraf geeft de schrijfster een pagina lang voorbeelden van wat er allemaal teloor is gegaan, maar op de volgende pagina geeft ze talloze voorbeelden van nieuwe ontdekkingen en van het terugvinden van wat teloor leek gegaan. Ja, veel verdwijnt, nodeloos of niet maar er doemen ook nieuwe kennisgebieden op. Hoe zorgvuldig we ook zijn, we kunnen ons nauwelijks verweren tegen verlies en vergeten. Schalansky schrijft: “De cesuur van de dood is het uitgangspunt van erfenis en herinnering”. En ze vervolgt dat in leven zijn nu eenmaal verliezen meemaken betekent. En: “Tenslotte is alles wat er nog is simpelweg dat wat is overgebleven”. En alles is eigenlijk al afval, elk gebouw heeft de ruïne al in zich. Je zou ook kunnen zeggen dat het individuele leven vanaf de geboorte een ongewisse reis naar de dood is.

Vergeten vinden we lastig en alles vergeten plaatst de mens als het ware in het luchtledige, maar niets vergeten is nog erger, aldus Schalansky “aangezien elk weten pas door vergeten wordt voortgebracht”. En in een van haar verhalen laat ze ruïneschilder Hubert Robert (1733-1808) denken: “Het heden is niets anders dan een toekomstig verleden”.

Dan beginnen de korte verhalen. Ze beginnen alle met een korte cursieve inleiding en iedere inleiding begint met een asterisk als geboortesignaal en even verderop zien we het overlijdenssymbool waarna Schalansky aangeeft hoe het fenomeen dat ze beschrijft ten einde geraakte. En zo lezen we over een atol dat na een zeebeving onder water verdween, het kooigevecht tussen een Kaspische tijger en een leeuw in een Romeinse arena, een eenhoorn en andere fabeldieren, een teloorgegane villa in Rome, een monologue interieur van Greta Garbo, Sappho van Lesbos, jeugdherinneringen van een jong meisje, het ongekend fraaie haast hallucinante verhaal van Mani, een tocht langs de waterlopen rond Greifswald, over bespiegelingen van Armand Schulthess, een huiselijk tafereel in het DDR Berlijn en tot slot het relaas van de nooit meer opgespoorde botanicus C.A. Kinau.

Ik wil hier graag een voorbeeld geven van de prachtige taal van Schalansky (en, dat mag niet onvermeld blijven, ook meer dan voortreffelijk vertaald door Goverdien Hauth-Grubben) in misschien wel haar mooiste verhaal De zeven boeken van Mani:

‘En als heilige dingen werkelijk alleen aan heilige mensen worden geopenbaard, dan hier – in het trillende middaglicht van een hoog aan de hemel staande woestijnzon, onder verwaaide dadelpalmen aan een kronkelende zijrivier van de machtige, veelarmige Eufraat, die dankzij de smeltende sneeuwmassa’s van het noordelijke bergmassief in het late voorjaar aanzwelt tot een wilde, soms buiten zijn oevers en dammen tredende stroom, enorme watermassa’s pompt in de grote kanalen van het zich steeds fijner vertakkende bewateringssysteem, dat doordringt tot in verre, der allerverste regenarme en regenloze laagvlakten, ingedijkte bassins vult, braakland met vocht doortrekt, schepraderen laat roteren en het zaad laat gedijen, en op die manier elk jaar de twee oogsten veiligstelt waarop de rijkdom en de roem van dit land gebaseerd zijn: het koren, de bergen granaatappels, vijgen en dadels, die op vele honderden vlotten stroomafwaarts drijven voordat de waterloop zich in de moerassige delta met zijn tweelingrivier verenigt en met opgezwollen aderen zijn monding tegemoet stroomt’.

Schalansky schrijft even fraai als gestileerd proza. Niet iedereen zal ervan houden maar ik wel. Ja, soms moet je een langere zin tweemaal lezen om hem tot je door te laten dringen. De schrijfster heeft deze zinnen nodig om haar verhaal te kunnen vertellen. En een lange zin met bijzinnen schuwt ze ook al niet en dat gaat veel lezers vaak te ver. En ja, je moet ook nogal eens een woord of term opzoeken, maar wie dat allemaal voor lief neemt, leest een prachtig en verrukkelijk boek. Van een zeer belezen schrijfster die er blijk van geeft ook de jongste inzichten uit de wetenschappen zich eigen gemaakt te hebben. Wilt u eens een totaal ander dan gewoonlijk boek lezen, kies dan voor deze Judith Schalansky. Ik hoop dat ze nog heel lang blijft schrijven, zij is hard op weg een van de grote Europese schrijvers te worden.

Recensie door Enno Nuy

Judith Schalanski, Inventaris van enkele verliezen, Meridiaan uitgevers, 2020, 242 pagina’s