Democratie onder druk - Bert Cornelis

De Duitse auteur en professor Harald Jähner, auteur van de boeken Wolfstijd en recent Hoogteroes, zei in een interview met het weekblad Knack (11.10.2023) dat de pers een grote rol speelde in de afschaffing van de democratie begin jaren dertig in Duitsland. In 1933 kwam Adolf Hitler aan de macht. “Een eerste tekortkoming”, aldus Jähner, “was dat de pers verzuimd heeft om aan haar lezers uit te leggen waarom partijen inhoudelijk van mening verschillen, en heeft ze de complexiteit van de dilemma’s niet uitgelegd”. De media focusten zich op de politieke strijd en het geruzie. Zo ontstond het beeld van het parlement als een zinloos forum van wederzijdse haat en niet als een instrument dat problemen kon oplossen. Aan het eind van de Duitse Weimarrepubliek (1919-1933) was de politiek daar inderdaad niet meer toe in staat, maar dat lag ook aan de manier waarop er over de politiek werd bericht.

Passie voor de lezers

Een tweede fout volgens Jähner is dat de pers schreef wat haar lezers graag wilden horen. “Elke politieke strekking, hoe klein ook, had in Duitsland haar eigen krantje dat de lezer vooral bevestigde in zijn eigen overtuiging en een andere mening geen kans gaf. Dat lag natuurlijk ook aan die lezers. De media die nog een beetje moeite deden om de discussie open te houden, verloren in snel tempo oplages. De media die hun bubbels bedienden bleven daar min of meer van gespaard.” Volgens Jähner is dit een symptoom van een samenleving met een groot democratisch probleem. En dan komt de pijnlijke vaststelling van de Duitse auteur: “Het is een ontwikkeling die me ook vandaag, zacht gezegd, irriteert.” Als de ondergang van de Duitse democratie één ding heeft geleerd: het meningsverschil, de openheid voor andere opinies, moet je zoveel mogelijk koesteren.

Bangelijk

De woorden van Jähner zijn vandaag pijnlijk confronterend. Want wat zien we bij een analyse van onze hedendaagse democratie? Grote en bangelijke vergelijkingen. De pers is al lang in het bekende bedje ziek. Er is nog nauwelijks aandacht voor het inhoudelijke werk van het parlement. De aandacht gaat eerder uit naar de politieke spelletjes en het geruzie van elke dag. En dat is bijzonder frustrerend voor parlementsleden die het nog goed menen, maar er niet meer in slagen hun boodschap nog tot bij hun kiezers te krijgen. Dit alles leidt vandaag tot een situatie waarbij het parlementair systeem zelf wordt in vraag gesteld en er stemmen opgaan om aan dit systeem te morrelen. Voorwaar een gevaarlijke weg.

Sommige politici proclameren het eenheidsdenken of poneren eenvoudige oplossingen waar niet veel intellectuele flexibiliteit voor nodig is.  Onder het mom van een ‘cultuuroorlog’ proberen zij de bevolking te misleiden, zogezegd als verdedigers van de Westerse waarden. Maar als er één vijand is van die waarden dan zijn het wel deze extremistische onheilsprofeten.

Het voortdurend beschimpen van de parlementaire democratie, vooral door extremistische politici, het politieke discours herleiden tot een argeloos en kinderachtig spel heeft in de jaren dertig tot oorlog en verderf geleid. We zijn beducht om dergelijke vergelijkingen te maken, maar het boek van Jähner ‘Hoogteroes’ over het onstuimige Interbellum in Duitsland is een ware “eyeopener”. We hebben dus bekwame en expertisevolle politici nodig die op een geloofwaardige en integere manier de democratische instellingen verdedigen, tegen alle extremen in. De media moeten voor politici kritisch blijven, zonder daarbij een genadeloze hardheid te bezigen die tot een groot misprijzen van de politiek kan leiden.

We moeten behoedzaam zijn voor de perfide verleiding van sommige politici die door hun retoriek alleen maar bevolkingsgroepen tegen elkaar willen opzetten. En we mogen ons heil niet zoeken in grote helden die ons de grote verlossing zullen brengen. Zij zijn er enkel maar op uit om ons te verdelen.

Middenpartijen

Jähner verklaart de opgang van Hitler vanuit een interessant perspectief: de rechts-conservatieve middenvleugel was in Duitsland meer bezig met het bekampen van de sociaal-democratische middenvleugel dan met het stoppen van de nazi’s. Daarom zijn er centrumpolitici met moed en overtuiging nodig die de extremen kunnen stoppen.

Een laatste voorwaarde is dat de problemen van de mensen ernstig worden genomen en niet worden gebagatelliseerd. De bedreiging door migratie, het geweld op minderheden, armoede en bestaansonzekerheid, aantasting van onze liberale vrijheden en waarden, het gevoel niet meer mee te tellen, onveiligheid, daar moet men over praten, naar oplossingen zoeken, en deze zeker niet onder de mat vegen.

Bert Cornelis

De auteur is hoofdredacteur van Het Volksbelang, schrijver en historicus.

Harald Jähner, Hoogteroes. Duitsland en de Duitsers tussen twee oorlogen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2023