Dagboek 1933. Het gevaar van extreemrechts – Dirk Verhofstadt

‘Op een bijeenkomst van Forum voor Democratie in de Amsterdamse RAI op 10 juli 2022 gaven 800 Baudet-aanhangers een daverend applaus voor het verhaal van de Russische ambassadeur Aleksander Sjoelgin die de inval in Oekraïne normaal vond […] Kritische vragen waren er niet.’ 800 mensen die joelen voor oorlogszuchtige en onderdrukkende dictator. ‘Het geloof in de democratie als staatsvorm taant,’ betoogt filosoof Dirk Verhofstadt in zijn boek Dagboek 1933. Zo ziet een kwart van de jonge kiezers in Vlaanderen democratie niet als beste staatsvorm maar verkiest een autoritaire leider (VRT-onderzoek uit 2018). Democratie is een uitzondering. Een kwetsbare uitzondering. Vrijheid is een uitzondering. Een kwetsbare uitzondering. Uitbuiting, onderdrukking, dictatuur, dat zijn de normale ingrediënten van de condition humaine.

In december 2022 worden in Duitsland door een grote politieactie een mogelijke terroristische aanslag op de democratie en een staatsgreep voorkomen. Tientallen rechts-extremisten van diverse pluimage worden opgepakt. Er blijken plannen te zijn gemaakt voor een inval in het Duitse parlement en een gijzelingsactie met als doel de democratie omver te werpen. In de twintigste eeuw was er voor het eerst democratie in Duitsland, de Weimar republiek (1918-1933). Toen de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen, schaften zij de democratie af. In 1949 werd de democratie in het westerse deel van Duitsland hersteld met de Bondsrepubliek Duitsland. In Oost-Duitsland maakte de ene dictatuur plaats voor de andere, de ene vorm van onvrijheid werd ingeruild voor een andere vorm van onvrijheid. Op 6 januari 2021 zag ik live op televisie hoe het Capitool in Amerika bestormd werd door Trumpaanhangers. Een woedende meute, opgehitst door Trump, die met geweld het centrum van de democratie aanvalt. Ik kon mijn ogen niet geloven. We zien allemaal hetzelfde maar toch interpreteert niet iedereen dit hetzelfde: er zijn wereldwijd nog steeds Trump-supporters, met name onder extreemrechts.

1933 is een kantelpunt voor de geschiedenis van de democratie. De Duitse Weimar republiek met al zijn kunstzinnige en culturele expressie wordt binnen een jaar vernietigd door de nazi's. Verontrustend is dat de nazi’s langs democratische weg aan de macht waren gekomen, hoewel zij openlijk antidemocratisch waren. In Mein Kampf (1925-27) schreef Hitler: ‘De beweging is antiparlementair en zelfs haar deelneming aan een parlementaire instelling kan uitsluitend de bedoeling hebben de mogelijkheid te bezitten tot de vernietiging ervan, tot het verwijderen van een instelling die wij moeten beschouwen als een van de ergste verschijnselen van het verval van de mensheid’ (geciteerd in Verhofstadt).

Het lijkt of met de opkomst van Trump extreemrechts ook vandaag de dag aan invloed wint en salonfähig wordt. Verhofstadt maakt zich grote zorgen over deze opkomst van extreemrechts in westerse democratieën. Hij is zowel historicus als filosoof. Als historicus schreef hij al een boek over de opmaat naar de Eerste Wereldoorlog (1914. Het vervloekte jaar), een monografie over de rol van de paus in de Holocaust (Pius XII en de vernietiging van de Joden) en een geschiedenis van het liberalisme (De geschiedenis van het liberalisme). In zijn omvangrijke oeuvre bepleit Verhofstadt het belang van de vrijheid van het individu en het belang van de staatsvorm die deze vrijheid het best garandeert en vormgeeft: de democratie. In zijn boek  Salafisme versus democratie wijst hij op het gevaar van de radicale islam voor de democratie en mensenrechten. Dagboek 1933 is een waarschuwing voor het onderschatte gevaar van extreemrechts in de politiek en in het politieke discours.

Dagboek 1933 is een (bijna) van dag tot dag overzicht van de toenmalige gebeurtenissen in Duitsland en laat zien hoe snel de samenleving radicaal veranderde. Opvallend is hoezeer het gevaar van de nazi’s door allerlei mensen werd gebagatelliseerd. Mensen meenden dat het niet zo’n vaart zou lopen en dat Hitler heus niet echt de democratie zou afschaffen. Met hindsight is het verontrustend om te zien dat alles er al op wees dat het Hitler ernst was. Verhofstadt lardeert het Dagboek 1933 met gebeurtenissen uit de huidige tijd waarbij hij bij analogie aantoont dat extreemrechtse partijen nu eenzelfde pad bewandelen als de fascisten en nazi’s in de aanloop naar 1933. Verhofstadt betoogt dat er ‘sterke gelijkenissen’ zijn tussen nu en 1933. Als dat waar is, dan is dat beangstigend want dan staan we op een kantelpunt tussen democratie en een gewelddadige autoritaire staat.

Het argument dat Verhofstadt gebruikt is het reductio ad Hitlerum argument. Dat is doorgaans een drogreden: door mensen met Hitler te vergelijken wordt redelijke argumentatie namelijk in de kiem gesmoord. Mensen maken elkaar om de haverklap uit voor fascist of nazi; extreemrechtse partijen worden vanuit (extreem)links voortdurend uitgemaakt voor fascistisch en nazistisch. De extreemrechtse aanhangers ontkennen dat publiekelijk ten zeerste en spreken schande van de vergelijking. Toch flirten extreemrechtse sympathisanten keer op keer met de nazi’s, vaak in (privé) chatgroepen. Wanneer dit door onderzoeksjournalisten openbaar wordt gemaakt, dan wordt er gezegd dat dit uitwassen zijn, en, vooral, dat het hier ironie betreft en dat ze het heus niet zo menen. Hier zit een groot probleem: als je mensen op de man af vraagt: ‘ben je fascist?’ (of nazi of racist) dan zal niemand dit beamen. Maar als je breder kijkt naar wat mensen doen en zeggen, ook onder elkaar, en alles bij elkaar legt, ontstaat een ander beeld: dan blijkt er wel degelijk sprake te zijn van een antidemocratische ideologie met nazisympathieën. Verhofstadt ziet deze tegenwerping aankomen en schrijft in de inleiding: ‘De voorspelbare reactie zal zijn dat ik niet aan een reductio ad Hitlerum mag doen en dat vergelijkingen met het nazisme van de jaren dertig niet opgaan.’ Verhofstadt riposteert met: ‘Er zijn immers zoveel overeenkomsten tussen het extreemrechtse gedachtegoed van vandaag en dat van de jaren dertig dat we dit niet langer mogen negeren en verzwijgen.’ In het boek komen de volgende punten van overeenkomst aan de orde:

·       Aanvallen op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht

·       Afkeer van onafhankelijke pers

·       Voorstellen om medeburgers te verklikken

·       Afwijzing van wetenschap

·       Afkeer van vreemdelingen

·       Apocalyptische voorstelling van een omvolking

·       Latent antisemitisme

·       Afwijzen van internationale instellingen en conventies

·       Kritiek op parlementaire democratie

·       Flirten met autoritaire leiders en regimes

·       Antifeminisme

·       Anti-LGBTQIA+

·       Anti-establishment en verketteren van de (politieke, bestuurlijke en culturele) elite

·       Afkeer van contemporaine kunst

·       Demoniseren van opponenten

·       Grof taalgebruik en veel op de man spelen

·       Een beroep doen op ironie

·       Bullshitting: geen belang hechten aan waarheid of consistentie in eigen uitspraken

·       Voor herinvoering van de doodstraf

·       Knokploegen en milities (denk in de VS aan de Proud Boys en OathKeepers).

Wat Verhofstadt doet is gelijkenissen optekenen tussen de doelstellingen van de nazi’s in het Duitsland van 1933 en hedendaagse antidemocratische en rechtsextremistische politieke partijen. In België gaat het om het Vlaams Blok, in Nederland met name om Forum voor Democratie. ‘Extreemrechts wil de natiestaat omvormen tot een identitaire “nationale volksgemeenschap” waarbij het verleden vaak mythische proporties krijgt en men gelooft in een wedergeboorte of renaissance ervan.’

Verhofstadt benoemt de januskop van extreemrechtse partijen: naar buiten proberen ze zich fatsoenlijk te tonen, met politici strak in het pak die openlijk extreme taal vermijden. ‘Naar binnen toe onderhoudt Vlaams Belang vriendschappelijke contacten met ranzige extreemrechtse organisaties, met leden die islamofobe, homofobe, antisemitische en soms zelfs neonazistische taal gebruiken.’ Die januskop van extreemrechts kan ertoe leiden dat er ‘nuttige idioten’ zijn die, waarschijnlijk in hun afkeer van de gevestigde politieke orde, slechts oog hebben voor de fatsoenlijke kant, van extreemrechts. De taal van extreemrechts, denk aan Trump, zit vol minachting voor opponenten, beschuldigingen en bedreigingen (denk aan Trumps slogan ‘lock her up’ aan het adres van Hillary Clinton, of de dreiging door FVD met tribunalen wegens het coronabeleid). Ook worden tegenstanders ‘volksverraders’ genoemd. Extreemrechts koestert een ‘absoluut geloof in het eigen gelijk en ze verketteren iedereen die het daar niet mee eens is. Naar argumenten van politieke tegenstanders luisteren ze niet echt, die zijn gewoon fout.’ Opponenten worden gezien als vijanden en verraders, niet als collega’s met wie men van mening verschilt en waarmee samengewerkt moet worden.

Winston Churchill zei ooit: ‘Democracy is the worst form of government – except for all the others that have been tried.’ Het lijkt erop alsof deze les niet is doorgedrongen tot veel mensen. Geschiedenisonderwijs, maatschappijleer, burgerschapsvorming, aardrijkskunde en filosofie zouden meer moeten doen om de waarde van de democratie, met al haar tekortkomingen, duidelijk te maken en te laten zien tot welke afschuwelijke uitwassen alle alternatieve staatsvormen leiden: ‘Het historisch besef van dit gevaar wordt met de jaren steeds kleiner, in het bijzonder bij jongeren die nauwelijks weet hebben van de gruwelijkheden die zich amper tachtig tot negentig jaar geleden afspeelden.’

‘We zijn momenteel getuige van een harde aanval van nationalistische en autoritaire leiders tegen de vrije pers, de scheiding der machten, de representatieve democratie en de universele mensenrechten, en dat in tal van landen.’ ‘Veel mensen zijn niet langer bang voor extreemrechtse ideeën en beseffen niet tot welke excessen ze kunnen leiden.’ En inderdaad: het aantal kiezers op rechtsextremistische partijen neemt toe, in Europa en wereldwijd. De kracht van extreemrechts is het presenteren van simplistische en radicale schijnoplossingen. Het rechtsextremistische populisme raakt een snaar: mensen begrijpen het. De extreemrechtse politici zijn veel boeiender om naar te kijken dan andere politici omdat ze zich radicaal uiten. Het is theatrale spektakelpolitiek. Bij extreemrechts neemt de entertainmentwaarde van politiek toe. Daardoor weten zij media-aandacht te genereren. Politiek wordt persoonlijk gemaakt. De persoon van de leider wordt opgehemeld. Opponenten worden belachelijk gemaakt en gedemoniseerd. Dossierkennis, samen zoeken naar de beste oplossing, naar consensus of naar compromissen is niet aan deze ongeduldige narcistische politici besteed. Het probleem is dat democratie moeilijk en saai is. Sinds Trump is het debatteren over politiek en politici enorm toegenomen. Rutte, Balkenende, Kok worden gezien als saaie politici. Baudet en Wilders zijn mediageniek. Van hun uitspraken smullen de media en het publiek. Heldere tegenstellingen tussen goed en slecht zijn eenvoudig te begrijpen.

Verhofstadt doet zijn uiterste best om tegengas te geven aan extreemrechts. Niet alleen in het goed gedocumenteerde Dagboek 1933, maar in nog twee dozijn boeken, opinieartikelen, publieksvoordrachten en media-optredens. Dat is bewonderens- en lovenswaardig. Maar helaas heeft het niet de aantrekkingskracht op jongeren die zoekende zijn in hun identiteit en zich bij een beweging willen aansluiten. Kijk naar de hoeveelheid views en likes van de rechts-populistische leiders. Trump krijgt aandacht. In Nederland worden Youtube video’s van FvD met Baudet goed bekeken met uitermate lovende commentaren – ondanks alles. Je moet toch echt knotsknettergek zijn om Baudet ‒ die recentelijk ontkende dat er mensen op de maan geweest zijn ‒ na alle gevaarlijke onzin die hij de afgelopen jaren heeft uitgekraamd, te blijven steunen.

Wat zouden Trump en Baudet moeten doen of zeggen om de steun van hun volgers te verliezen? De verdwaasde adepten lijken immuun voor kritiek op hun leider. Een over-the-top debiel FvD-propagandafilmpje getiteld ‘2040: onze visie op de toekomst van Nederland’ heeft 166.000 views. Ik vrees dat de oplage van Dagboek 1933 dat niet zal halen, noch interviews met Verhofstadt op YouTube. De strijd om aandacht van burgers is al verloren. Hoe weerbaar de democratie is, zal nog moeten blijken. Wetende wat de zwakheden zijn, en wetende wat de gevaren zijn, is het zaak om je in te zetten voor het behoud van de democratie. Een boek als dat van Verhofstadt is een hulpmiddel, maar de democratie zullen we met een meerderheid moeten verdedigen. De gevaarlijk lokgroep van antidemocratische stemmen ten spijt.

De knagende vraag is: is de democratie weerbaar genoeg om zichzelf te verdedigen tegen antidemocratische tendensen? De Weimar democratie heeft het begeven. Het was tot voor kort ondenkbaar dat ’s werelds sterkste democratie, de VS, zou wankelen, en toch was de democratie daar op een haar na ten onder gegaan met de bestorming van het Capitool en konden vicepresident Mike Pence en de voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, Nancy Pelosi op het nippertje ontkomen aan een woedende menigte die het op hen voorzien had.

Er is nog een reden waarom extreemrechts een gevaar is (maar die in Verhofstadts boek niet aan bod komt) niet alleen voor de democratie, maar voor de mensheid: extreemrechts ontkent of bagatelliseert de milieuproblematiek en verzet zich tegen milieumaatregelen. Extreemrechts is losgezongen van de werkelijkheid en negeert of ontkent wetenschappelijke kennis wanneer die niet in hun straatje past. Extreemrechts bekritiseert en bespot (linkse) milieuactivisme en verzet zich hevig tegen alle vormen van milieubeleid: tegen windmolens, tegen elektrische auto’s (die zijn volgens Baudet ‘van de duivel’), tegen de energietransitie, tegen veganisme en vegetarisme, tegen vleesbelasting of vliegbelasting, tegen duurzame landbouw, tegen milieuwetgeving, tegen beperkingen van de maximumsnelheid. Als de democratie verdwijnt, blijven er mensen die – in beperkte vrijheid – hun leven kunnen leiden, maar als de klimaatcrisis niet wordt bedongen, dan is het met ons gedaan. Extreemrechts koerst ons allen voor altijd richting afgrond.

Weimar is ten onder gegaan. Hoe zal het ons vergaan? Het is gebeurd, dus het kan opnieuw gebeuren, schreef Auschwitz-overlevende Primo Levi. Democratie is een kwetsbare verworvenheid. Koester de democratie. Dat gaat niet vanzelf. ‘Zwijgen is geen optie meer. We mogen niet langer tolerant zijn voor de intoleranten. We mogen niet langer opzij kijken.’ en ‘Het is de plicht van alle democratische partijen, maar ook en vooral van de kiezers, om Vlaams Belang ‒ en andere extremistische partijen hier en elders – niet aan de macht te laten komen. Nu niet. Nooit.’

Recensie door Floris van den Berg

Dirk Verhofstadt, Dagboek 1933. Het gevaar van extreemrechts, Houtekiet, 2022