De reparatie van de wereld – Slobodan Snajder
Volksduitsers die ergens in de 18de eeuw, op nadrukkelijke uitnodiging van keizerin Theresia die het gebied wilde herbevolken, waren geëmigreerd naar Transsylvanië ervoeren na de Grote oorlog voor het eerst weer een zeker Deutschtum. Hun gemeenschap was een amalgaam van Joden, Duitsers, Hongaren, Roemenen, aanhangers van Stalin en communisten, volgers van Hitler, Kroaten, Slavonen, handelaars, boeren en zij die gewoon afwachtten wat er te gebeuren stond. En al die nationaliteiten waren in die noodlottige twintigste eeuw terug te vinden in de Duitse legereenheden van de nazi’s waarbij de Oekraïners een bedenkelijke en tragische rol vervulden aangezien ruim zeven miljoen landgenoten bij de Russen dienden, zij allen pleegden uiteindelijk broedermoord!
Een vondst is het geregeld in de pagina’s opduikende afgekaderde commentaar van de nog ongeboren nazaat van Georg Kempf op de wederwaardigheden van zijn (of haar, maar om een of andere reden lijkt de ongeborene alleen maar een zoon te kunnen zijn, wat later ook bevestigd zal worden) aanstaande vader. En fraai is ook, ofschoon van een geheel andere orde, de betiteling van Stalin als de ‘rode farao in het Kremlin’!
De roman vertelt het verhaal van de Volksduitser Duka of George Kempf uit Kroatië die als gedwongen vrijwilliger of dwangwillige door de SS wordt gerekruteerd en vervolgens in Polen gestationeerd wordt. Snajder schrijft onomwonden over het Poolse antisemitisme, iets waar de huidige machthebbers in Polen allergisch voor zijn, ze ontkennen dat het ooit bestaan zou hebben, wie heden ten dage over Poolse concentratiekampen spreekt wordt vastgezet en veroordeeld. Schokkend is de waar gebeurde episode waarin de wandelende jood Mordechai de goudkoorts in Treblinka toont waarbij Poolse boeren en hun families massagraven op het Treblinka terrein plunderen op zoek naar geld en sieraden van de daar omgebrachte Joden. Ook weer zo’n geschiedenis waar de Polen niet graag aan herinnerd worden.
Een telkens terugkerend beeld is dat van de bronzen slang die door Mozes op een voetstuk wordt geplaatst waardoor iedereen die naar die slang kijkt immuun wordt voor het slangengif. Daarmee verlossen de joden zich van het gif van de twijfel, de twijfel aan God. Mordechai: “Als de eeuwen verstrijken en alle eeuwige lichtjes zich weer tot het Ene en Enige Licht verenigen, zal de wereld worden gered. Wij noemen dat Tikkun olam, het herstel van de schepping, of de reparatie van de wereld”.
Wat volgt is een avonturenroman tegen het macabere decor van de Holocaust, die Duka, Georg of Jurek bij Joden brengt, bij Poolse boeren, bij Russen, bij struikrovers en bandieten, bij bolsjewieken en uiteindelijk weer thuis, dat nooit meer thuis lijkt te kunnen worden. Kempf heeft nooit de gelegenheid, de kans gehad zichzelf te vinden, zichzelf uit te drukken in een persoonlijkheid, een beroep, een passie, een omgeving of gemeenschap die hem paste. De geschiedenis was hem voor en liet hem nauwelijks keus. Of toch wel? Daarover gaat deze grote roman.
Vanwege hun politieke overtuigingen vonden veel jonge Joden steun bij de Russische communisten maar de Pool moest helemaal niets van de Rus hebben. Het is niet ondenkbaar dat het Poolse antisemitisme ook hieruit verklaard kan worden. Hartverscheurend is het verhaal van de jonge vrouw uit Zagreb die van een kindje bevalt net nadat de oven waarin zij vergast gaan worden hermetisch wordt afgesloten... En wat te denken van de huilende baby die met een kussen gesmoord wordt tot het stikt om de groep Joden waar het deel van uitmaakt niet aan de op hen jagende Polen te verraden.
Lenin schijnt ooit gezegd te hebben: “Communisme - dat is het Sovjetbestuur plus de elektrificatie van het hele land”. Het commentaar van Snajder: “Dus met de vestiging van een socialistisch bewind en de aanleg van elektriciteit moest het communisme volgens de dienstregeling van de geschiedenis bijna direct arriveren “. Hoe het ook zij, Georg Kempf staat symbool voor het dwangwillige Europa dat zowel Bach als Hitler in haar boezem koesterde. En de oorlog is nog niet afgelopen of de volgende dient zich alweer aan. In heel Europa heerst sinds de tweede catastrofe vrede maar in de Balkan gaat het nog geen vijftig jaar later alweer vreselijk mis en het lijkt alsof die oorlog zich al onmiddellijk in 1945 vooraankondigt.
Ook in Kroatië waren Joden niet erg welkom. Snajder over het Zagreb van de eerste dagen na de oorlog: “Maar er zijn geen Duitsers meer. En ook geen joden. De bewoners zien daarin een zekere balans, een vorm van rechtvaardigheid. De Duitsers zijn weg en de joden ook”. En verderop schrijft hij: “de onafhankelijke staat Kroatië leverde aan Duitsland zijn joden en betaalde er ook nog voor(!)”. Vermakelijk is de anekdote over Tito die bestand was tegen alcohol: “Tito heeft ook een gevoelige maag. Twee of drie wodkaatjes en de maarschalk wordt halfblind en kan niet meer op zijn benen staan. En dan begint ook het land te waggelen “.
De wet van de ijzeren noodzaak is het Leitmotiv van de socialistische gemeenschap direct na de oorlog. Maar onmiddellijk ervaren de mensen hoe moeilijk en moeizaam het is te leven in overeenstemming met wat bij Walter Benjamin de politieke tendens zou heten, te voldoen aan de eisen van de Partij, voortdurend getest en getoetst te worden door commissarissen. En dat ervaren ook de beide romanpersonages van Snajder. En hij vraagt zich af of de revolutie haar elan aan het verliezen was: het rijk van de noodzaak wilde maar geen rijk van de vrijheid worden! Er ontstond een nomenclatuur. Tito en de Joegoslaven passen niet echt in het wereldbeeld van het sovjetcommunisme en met de resolutie van de Kominform van 1948 werden de Balkanvolkeren door de Russen op afstand geplaatst. Uiteindelijk kwam het tot een breuk tussen Tito en Stalin.
Niet lang daarna ontstonden de eerste gastarbeiders. Trokken de voorouders van Kempf nog van Duitsland naar Transsylvanië, nu reisden de jonge Joegoslaven naar Duitsland om er te werken, te trouwen en te assimileren. Kempf ziet onderwijl het Joegoslavische communisme desintegreren. En opnieuw staat de Balkan in brand... De zoon zegt over zijn net gestorven vader: “Die man heeft alle rivieren leeggedronken die in het Kroatische volkslied voorkomen. Daar heeft hij nu de prijs voor betaald”.
De reparatie van de wereld is een magistrale roman met een cynische titel. Naar het schijnt geloven Joden in dat herstel zoals zij ook rekenen op de terugkeer van de Messias. We kijken om ons heen, de jongste tragedie op de Balkan ligt nu ook alweer twintig jaar achter ons. Die tragedie had nooit plaats mogen vinden en alleen al om die reden dient Europa zich in te spannen ook de Balkan deel te laten uitmaken van de Europese gemeenschap. Heeft die laatste oorlog ook maar iets aan de onderliggende spanningen veranderd? Hebben wrok en ressentiment zich niet alleen maar nog dieper in de gemeenschap geworteld? De Balkan lijkt de perfecte biotoop voor nationalistische en populistische politici en rattenvangers, zij misleiden het volk om hun machtshonger te stillen. Natuurlijk is het bloedvergieten nog lang niet gestopt, natuurlijk is de wereld nog niet gerepareerd. Nog lang niet! Maar wat is dit een indrukwekkende en prachtige roman over wat er allemaal met mensen kan gebeuren wanneer het noodlot en het toeval gemene zaak maken met politiek en legermacht, wanneer gewone mensen onder immense druk komen te staan en keuzes moeten maken, beslissingen moeten nemen terwijl ze overgeleverd zijn aan willekeur en overmacht.
En dan nu, tot slot, een prangende kwestie! Het motto van deze kwestie is het “Nu doet u het weer!” van Diederik Samsom tegen Mark Rutte*, u herinnert dat zich ongetwijfeld. Daartoe het volgende. Op pagina 57 komen we nog nietsvermoedend een meisje tegen dat Vera heet en op pagina 117 introduceert de auteur deze Vera op een ingenieuze wijze als.... maar dat heeft de uitgever al op een platte manier verklikt op de achterflap van dit boek! En dat terwijl Georg en Vera elkaar pas op pagina 332 tegenkomen, voor het eerst ontmoeten! Hoe is het in hemelsnaam mogelijk? En dit is niet voor het eerst! Ook bij Krasznahorkai presteerde deze uitgever het de afloop van de gebeurtenissen al op de achterflap prijs te geven waar de schrijver meer dan vierhonderd pagina’s nodig had alvorens aan de apotheose van Baron Wenckheim keert terug toe te komen. Ik vind het werkelijk onbegrijpelijk en vooral ook onbetamelijk dat een uitgeverij op zo’n plompe en volstrekt onnodige manier het werk van een schrijver verminkt!
Waarom toch denkt deze uitgever dat je als lezer al voordat je aan het boek begint, wil weten wat de loop der gebeurtenissen is? Ben ik niet mans genoeg om daar zelf achter te komen? Had men werkelijk geen beter en abstracter motief mee kunnen geven aan dit boek? Laat men een voorbeeld nemen aan deze recensie waarin ik hoegenaamd niets over het feitelijke verloop der gebeurtenissen onthul! Wat een ongelooflijke armoe. Een belediging voor de lezer en de schrijver. Kan iemand de hoofdredactie van deze uitgeverij op non-actief stellen? Ik hoop oprecht dat deze uitgeverij op haar armzalige schreden terugkeert, zo ga je niet met literatuur en je lezers om!
Recensie door Enno Nuy
Slobodon Snajder, De reparatie van de wereld, Wereldbibliotheek, 2020, 468 pagina’s
* Tijdens een lijsttrekkersdebat in 2012 beschuldigde Samsom Rutte drie keer van leugenachtigheid, die hij ontmaskerde door telkens op te merken “nu doet u het weer”, hetgeen Rutte aan het stamelen bracht. Samson kwam als de grote winnaar uit die verkiezingsdebatten waarmee hij 40 zetels voor zijn partij won.
