Pleidooi voor individualisme - Dirk Verhofstadt

In haar column ‘Angst voor de toekomst bestrijd je niet met meer individualisme’ (DS, 12 oktober https://tinnekebeeckman.com/2019/09/16/angst-voor-de-toekomst-bestrijd-je-niet-met-meer-individualisme-ds-12-sept-2019/) schrijft Tinneke Beeckman dat de liberale democratie in crisis is omdat het individualisme is doorgeschoten:

"Uiterst rechtse partijen hebben in Europa en de VS de wind in de zeilen. Wie ze wil bestrijden, kan maar beter niet voor meer individualisme pleiten. Integendeel, de liberale democratie is in crisis omdat het individualisme is doorgeslagen. De liberale democratie rust op twee pijlers: de liberale (individuele rechten, autonomie, private leven) en de democratische (het collectieve, de politieke gemeenschap). Tussen beide is een evenwicht nodig: als het individualisme almachtig wordt, verdwijnt de gemeenschappelijke band. Dan wordt de samenleving een jungle waarin de sterkste wint. Als het collectieve almachtig wordt, verdwijnen de individuele rechten. Vanaf de jaren 90 is het individualisme sterk opgekomen. Maar nu verlangen mensen naar een duidelijk collectief verhaal. Dat krijgen ze veelal bij uiterst rechtse partijen te horen. Dat is problematisch, omdat het uiterst rechtse verhaal niet spoort met de democratie en de rechtsstaat. Maar dat probleem pareer je niet met meer individualisme.”

Ik ben het daar niet mee eens. Individualisme is ‘de leer die de rechten van het individu boven die van de gemeenschap stelt’. Hiermee staat het diametraal tegenover het collectivisme. Bij het individualisme, dat de kern vormt van het liberalisme, staat het belang van het individu boven dat van de collectiviteit.

“Over zichzelf, over zijn eigen lichaam en geest is ieder mens zijn eigen meester,” schreef John Stuart Mill in On Liberty. Dit vat goed de essentie van het individualisme samen, namelijk het recht op zelfbeschikking. Iedere mens, ongeacht zijn afkomst, geslacht, geloof, nationaliteit, volk of ras, heeft het recht om zelf zijn of haar levensplan in te vullen. Het betekent dat mannen en vrouwen zelf mogen en kunnen beslissen over de belangrijke zaken in hun leven. Of ze al dan niet trouwen, en zo ja met wie. Of men kinderen gaat krijgen of niet. Welke opleiding men volgt. Welk beroep men kiest. Waar men zich gaat vestigen. Met wie men relaties aangaat. Of men gelooft, van geloof verandert of ongelovig is. Welke mening men heeft. Voor welke partij men stemt. En zelf beslist hoe het levenseinde zal zijn indien men ongeneeslijk ziek of wilsonbekwaam is en verlost wil worden van ondraaglijke pijn.

De strijd voor meer zelfbeschikking tegen conservatieve, collectivistische en conformerende krachten in de samenleving heeft in de voorbije 250 jaar enorme successen geboekt. Denk aan de afschaffing van de slavernij, het kastenstelsel en apartheid. Denk aan de strijd voor vrouwenrechten, de ontkerkelijking, en ontzuiling. Denk aan abortus, het homohuwelijk en euthanasie. Wie zegt dat (A) het individualisme ‘doorgeschoten’ is, moet ook (B) zeggen. Moeten we het individualisme dan terugschroeven? Moeten we onze ethische realisaties weer inperken? Moet het recht van de mens om zelf zijn levenslot te bepalen opnieuw ondergeschikt worden gemaakt aan het collectief? Helemaal niet, integendeel we moeten dat recht nog verder uitbreiden zowel hier als in de rest van de wereld waar miljarden mensen, in het bijzonder vrouwen, alleen maar kunnen dromen om voor zichzelf te kunnen beslissen.

Velen verwarren individualisme met onverschilligheid, egoïsme en hedonisme, maar daar heeft het niets mee te maken. Individualisme is integendeel een bijzonder positieve kracht die de mens in staat stelt om zelf zijn leven in handen. Dat betekent niet dat men geen plichten zou hebben ten aanzien van anderen. “Niet alleen door zijn handelingen, maar ook door zijn nalatigheid kan iemand een ander leed doen, en in elk van beide gevallen draagt hij met recht de verantwoordelijkheid,” aldus Mill. Individualisme is niet tegengesteld aan empathie, solidariteit of de gemeenschap zoals velen denken, het is er juist een essentiële voorwaarde toe. De autonomie en de wilsbeschikking van het individu zijn noodzakelijk om te komen tot ware solidariteit, waarbij het overheidsgeld gaat naar mensen die omwille van ziekte of handicap niet in staat zijn om over zichzelf te beschikken, en die we de kans moeten geven om hun levenslot zoveel mogelijk zelf te bepalen. We moeten echter wantrouwig staan tegenover een teveel aan gedwongen solidariteit, aan een alom tegenwoordige overheid, groepsdenken en collectivisme, want we weten uit de geschiedenis tot welke drama’s dat geleid heeft.

We moeten het individualisme niet verketteren, maar opnieuw tot strijdpunt van de moderniteit maken. Het moet niet getemperd worden, maar juist aangemoedigd, vooral in die landen en gemeenschappen waar mensen door religieuze, sociale en culturele tradities onderdrukt worden. Zodat het patriarchaat verdwijnt en meisjes en vrouwen onbevreesd door het leven kunnen gaan. Zodat andersgelovigen en ongelovigen, homoseksuelen en transgenders zonder afkeuring hun eigen levensplan kunnen volgen. Zodat besnijdenissen, kindhuwelijken en verkrachtingen net als slavernij en folteringen maatschappelijk verworpen en streng bestraft worden. Zodat boerka’s en uit het straatbeeld verdwijnen en nog alleen in musea te bewonderen zijn als relieken van een tijd waarin mensen het recht werd ontzegd om zichzelf te zijn. Het individualisme is ook noodzakelijk tegen de hedendaagse tendens naar steeds grotere anonimiteit, bureaucratisering en digitalisering van onze samenleving die onze vrijheid en privacy ondermijnen. Individualisme verzet zich hiertegen. Het verheft de mens uit de massa en geeft hem de kans zijn eigen weg te gaan in de samenleving. In die zin is de strijd voor individualisme dé progressieve strijd bij uitstek.

Dat de liberale democratie in crisis is, komt niet door het individualisme, maar door het wereldwijd oprukkende nationalisme en collectivisme waarin men de vrijheid van de mens weer ondergeschikt maakt aan het volk, de natie en het collectief. Maar ik ben optimistisch. De strijd voor meer zelfbeschikking zal zich blijven doorzetten. De miljoenen mensen die in Hong Kong op straat komen voor vrijheid en democratie zijn er het levende voorbeeld van

Dirk Verhofstadt

Kernlid van Liberales

Auteur van het boek ‘Pleidooi voor individualisme’