Is het gedaan met de Verlichting in Europa?

Vorige week publiceerden we de eerste twee brieven tussen Sid Lukkassen en Maarten Boudry onder de titel Pessimisme versus optimisme. Hierna volgen opnieuw twee brieven waarin de auteurs het hebben over de vraag in hoeverre de Verlichting nog stand houdt in onze samenleving. Opnieuw een discussie op hoog intellectueel niveau.

Brief 3: Sid Lukkassen aan Maarten Boudry

Beste Maarten,

In het eerste deel van onze briefwisseling stipte je aan dat de mensheid nooit eerder zo veilig, welvarend en gezond leefde als vandaag. Je noemde dat het aantal democratieën toeneemt. Formeel is dat dan misschien wel zo – toch doen deze observaties niet af aan mijn punt. De Westerse rechtstatelijke invulling van democratie hangt samen met het Verlichtingsgedachtegoed als dominante cultuur. Het Westen was leidend en bepaalde het politieke tempo van de wereld, maar nu worden andere culturen sterker en dominanter.

De globalisering voert het tempo van ontwikkelingen dusdanig op dat een democratie naar Westers model begint te haperen. Op een wenk van Erdogan staan in de grote steden van West-Europa tienduizenden Turken op straat. Onder druk van sociale media en globaal verstrengelde beurskoersen nemen politici razendsnel besluiten. Zonder dat er tijd is om naar breed maatschappelijk draagvlak te zoeken of een debat goed voor te bereiden.

Op papier is een land als Zuid-Afrika een democratie – in de praktijk is er een tirannie van de meerderheid. Zie de plaasmoorden en landonteigeningen die de Zuid-Afrikanen van Europese afkomst daar nu ondergaan. Ik wijs op het vervolgen van atheïstische bloggers in Pakistan: het Humanistisch Verbond geleid door Boris van der Ham vraagt daarvoor terecht aandacht. Over staten als Libië en Congo valt genoeg te zeggen; in Egypte is er enkel een democratie zolang het leger dit gewapenderhand afdwingt.

Alle verbeteringen qua medische techniek en materiële welstand doen evenmin afbraak aan dit punt: die worden stapsgewijs overgenomen door de autoritaire regimes, met géén vergroting van vrijheid als gevolg. Mijns inziens is de hoofdvraag niet of technologische innovaties en een groeiende welvaart de ‘superioriteit’ van het Verlichtingsdenken bewijzen. De vraag moet zijn of de West-Europese cultuur, die zowel het Verlichtingsgedachtgoed als de meeste van deze innovaties draagt, deze nieuwe situatie zal overleven. Raken jouw bespiegelingen, überhaupt de kern van het Europees geopolitiek relevantieverlies?

Je begrijpt vast dat ik het hier, bij het onder ogen komen van deze kwesties, niet alleen heb over de antiwesterse zelfkastijding van degenen die vandaag voor publieke intellectuelen doorgaan. Nee – ik doel ook op het gebrek aan visie en realisme van de West-Europese leiders. In deze situatie wordt er over ons besloten: wij zitten niet aan tafel maar staan op het menu.

Vandaag begrijpt de Europese Unie zichzelf in termen van een ‘humanitarian superpower’: soft power zonder dat de noodzaak van hard power wordt onderkend. Het EU-discours is een navelstaarderig en bevoogdend verhaal over mensenrechten dat feitelijk weinig tractie krijgt. Dat Saoedi-Arabië voorzitter werd van de VN-Mensenrechtenraad terwijl Raif Badawi zweepslagen kreeg voor atheïstisch bloggen, is tekenend. Het engste is hoe gemakkelijk en geruisloos dit weer uit de media is verdwenen, terwijl het nog steeds speelt.

Jij en ik zien dit nieuws als negatief maar voor veel ‘wereldburgers’ is het een verkwikkelijke zaak. Zo liet Badawi’s vader in de media weten dat hij zijn zoon, die atheïst is, eventueel zelf zou willen executeren. Volgens sharia-regels is afvalligheid een grotere zonde dan moord. Het doorbreken van de Verlichting binnen die geloofservaring zal zodoende nog wel even op zich laten wachten – hier volg ik jouw optimisme niet.

Terecht kan men zich afvragen of de Verlichting ondanks of dankzij het christendom is opgekomen; feit blijft dat het christendom en de Verlichting voortkomen uit dezelfde cultuur: dat is de Europese cultuur die ook een zeker individualisme kent evenals een begrip van onvervreemdbare natuurrechten. Daarnaast staat de bijbel bekend als een werk van gebundelde verhalen door mensen. Verhalen kunnen worden geduid en geïnterpreteerd, afhankelijk van de omstandigheden en de historische situatie waarin men verkeerde. De koran zou daarentegen het letterlijke woord van Allah zijn – een ongeschapen boek dat buiten de ruimte en de tijd bestaat. Pogingen om de koranvoorschriften historisch te situeren, worden door moslimgeleerden al gauw godslasterlijk genoemd.

Wat de islam in zijn meest conservatieve vorm altijd aantrekkelijk zal maken – wat men er ook voor discours over individualisme en liberale vrijheden tegenaan gooit – is dat de man altijd een seksueel gehoorzame vrouw ter beschikking staat. Tegen deze basale biologische aandrift zullen cerebrale redevoeringen over emancipatie en erudiete pleidooien voor de Verlichting het nooit winnen.

Sterker nog, ik durf veel verder in mijn toekomstbeeld te gaan. Voor een ontwikkeld mens als jijzelf zal het praktisch onmogelijk zijn om te begrijpen hoe iemand al deze (in jouw perceptie) achterhaalde religieuze zaken kan blijven geloven. Voor de rationele, verlichte en geëmancipeerde mens geldt dat hij of zij niet snel aan kinderen begint maar eerst veiligheid en zekerheid wil. Voor het deel van de mensheid dat zich overgeeft aan het geloof, geldt iets anders. Namelijk ‘gaat heen en vermenigvuldigt u’ – zij geloven dat God gaandeweg wel zal voorzien. Ik trek deze ontwikkeling door en zie hoe onze aarde aan de Abrahamistische godsdiensten zal terugvallen, terwijl de techno-hedonistische neo-mensheid haar weg vervolgt in het heelal.

Je besprak ook Afrika, Xi Jinping en de houding van de gemiddelde Chinees. Is het niet juist schrikbarend dat Chinezen vrijwillig naar hun thuisland terugkeren? Kennelijk is het communistische project om een ‘nieuwe mens’ te scheppen ondanks de val van de Sovjet-Unie toch ergens gelukt.

Verder denk ik niet dat je zinvol kunt spreken over de verhouding tussen oorlog en vrede vandaag de dag, zonder te kijken naar specifieke ontwikkelingen in het oorlogsrecht. Zoals dat huurlingenconcerns inmiddels machtiger zijn dan de legers van nationale staten: zeker in Afrika betekent dit dat democratieën niet meer over hun oorlogen gaan. Wat hebben we aan een toename aan democratieën, als democratieën überhaupt niet representatief zijn en hun soevereiniteit verliezen tegen de achtergrond van globalisering?

Deze hele situatie overziend, Maarten, zie ik ondanks jouw erudiete uiteenzetting te weinig grond om onze toekomst blijmoedig tegemoet te zien. Onze leiders kunnen geen consensus bereiken over essentiële dossiersals migratie en een gemeenschappelijke Europese buitengrens (laat staan over een geldunie, wat inmiddels betekent: een transferunie). Dit alles zal koren op de molen blijken van de autocraten van deze wereld. In vergelijking met ons gedobber zijn autoritaire systemen zeer effectief. Het is zoals door Hannah Arendt verwoord in The Human Condition: ‘Despotische regimes worden gevreesd omdat ze dikwijls efficiënter zijn dan democratische.’

Sid

Brief 4: Maarten Boudry aan Sid Lukkassen

Beste Sid,

In mijn eerste antwoord probeerde ik je sombere toekomstbeeld te bekampen met cijfers over internationale democratisering en liberalisering. Nu antwoord je echter dat ik je ‘hoofdvraag’ heb gemist, namelijk ‘het geopolitieke relevantieverlies van Europa’. Nu wordt het echt boeiend, want kennelijk is het jou dus eerder om de toekomst van ons continent te doen dan om de toekomst van de (Europese) verlichtingswaarden. Dat zijn natuurlijk twee verschillende zaken.

Neem het idee van democratische verkiezingen. De bakermat van de democratie ligt in Athene. Moeten we het erg vinden dat Griekenland tegenwoordig het kneusje van Europa is? Niet wat betreft het wedervaren van de democratie. Het gedachtegoed dat op het Griekse schiereiland ontstond, is nog steeds springlevend, en is al lang niet meer afhankelijk van de geopolitieke relevantie van Griekenland zelf.

De kernwaarden van de Verlichting staan vandaag geboekstaafd als ‘westers’ omdat ze grotendeels op West-Europese bodem werden ontwikkeld. Maar ideeën hebben geen windrichting. Waar is het je echt om te doen, Sid? Om de universele verlichtingswaarden die toevallig in Europa ontstonden, of over het Europese continent zelf? In mijn eerste brief wees ik er al op dat niet-westerse landen al veel ‘westerse’ ideeën hebben overgenomen. Dat slavernij vandaag wereldwijd is afgeschaft, komt door de invloed van westerse verlichtingsidealen. Dat gebeurde voornamelijk door de morele en politieke druk die Europa en de V.S. uitoefenden op islamitische landen, precies die westerse ‘soft power’ dus waar je je nogal misprijzend over uitlaat.

Nog een enorme verwezenlijking waar we zelden bij stilstaan: er is vandaag een internationale rechtsorde, hoe feilbaar ook, die oorlog illegaal heeft verklaard. Geen enkel land haalt het vandaag nog in zijn hoofd om een ander land te veroveren en van de kaart te vegen, omdat zelfs dictators weten dat de internationale gemeenschap onmiddellijk zou ingrijpen (Saddam Hoessein was één van de laatste om het te proberen, in Koeweit). Doorheen de hele wereldgeschiedenis waren verovering en inlijving echter de normaalste zaak van de wereld. ‘Vrede’ was gewoon de naam voor het intermezzo tussen twee oorlogen.

Of neem de mondiale strijd tegen misdaden tegen de menselijkheid en genocides, twee begrippen die door Poolse rechtsgeleerden werden ontwikkeld, en die sinds de processen van Neurenberg internationaal van tel zijn. Het Internationaal Strafhof in Den Haag is bij lange niet perfect, maar het loutere feit dat het werd opgericht en geratificeerd door 124 landen, en dat er al meerdere oorlogsmisdadigers werden berecht en veroordeeld, is volkomen uniek in de wereldgeschiedenis.

De Singaporese schrijver en diplomaat Kishore Mahbubani heeft een verfrissend perspectief op de positie van het Westen in de hedendaagse wereld. In zijn boek Has the West lost it? schrijft hij, net zoals jij, dat het Westen aan geopolitieke relevantie inboet. Daar staat echter tegenover dat de enorme verbetering van de menselijke conditie gedurende de afgelopen decennia schatplichtig is aan westerse ideeën. ‘

The biggest gift the West gave the Rest was the power of reasoning.‘ Terwijl westerse intellectuelen zich verliezen in oeverloze antiwesterse zelfkastijding over onze onvergeeflijke en unieke koloniale erfzonden, maakt de rest van de wereld rasse schreden in de vaart der volkeren, dankzij de import van westerse ideeën en praktijken.

Bemerk dat deze ‘culturele toe-eigening’ van Europese verlichtingsideeën – om het even in politiek correct lingo te zeggen – zich niet beperkt tot louter de wonderen van de westerse geneeskunde en de technologie, zoals jij vreest. Mahbubani schrijft dat ook de politieke ideeën uit het Westen langzaamaan de wereld veroveren. Dat ons dat niet opvalt, komt omdat die ideeën voor ons zo vanzelfsprekend zijn geworden dat ze, bij wijze van spreken, ‘onzichtbaar’ zijn. Sommige dictaturen (zoals in Iran) geloven dat ze enkel de technologische ideeën en uitvindingen van het Westen kunnen importeren, en dat ze die netjes kunnen loskoppelen van de gevaarlijke ideeën over vrijheid en geluk.

Maar ze vergissen zich: de bevolking in Iran is met rasse schreden aan het liberaliseren, ongeacht wat de ayatollahs hen proberen op te lossen. Iraanse studenten weten via het internet wat er in de rest van de wereld gaande is, en welke vrijheden mensen elders ter wereld genieten. Het regime probeert dat te blokkeren, maar om die censuur te omzeilen gebruiken ze nieuwe ‘westerse’ software zoals het programma Freegate, dat men wereldwijd gratis kan downloaden. Informatie kruipt waar het niet gaan kan, en in ons internettijdperk is het nagenoeg onmogelijk om censuur helemaal waterdicht te maken. De filosoof Daniel Dennett en de MIT Media Scientist Deb Roy noemen dat ‘The New Transparency’. De wereld is een gigantische glazen labyrint geworden, waarin alles en iedereen zichtbaar is.

In Aziatische samenlevingen heerste gedurende millennia een feodale vorm van despotisme. Die tijd is voorbij. Dankzij politieke ideeën die in Europa werden ontwikkeld, aanvaarden Aziatische landen (denk aan Japan en Zuid-Korea, maar ook China) dat een overheid rekenschap moet afleggen aan haar burgers, niet andersom. De Aziatische samenlevingen kenmerkten zich gedurende millennia door fatalisme en berusting (dat gold ook voor de Europese beschaving tijdens de christelijke middeleeuwen). De mondiale vooruitgang sinds 1800 heeft Aziatische samenlevingen echter geïnspireerd om hun fatalisme af te zweren. Nu geloven de meeste Aziaten dat het mogelijk is om je lot te verbeteren, en dat dat de voornaamste taak van de overheid uitmaakt om dat te bewerkstelligen.

Het is onvermijdelijk dat Europa, met haar luttele 10% van de wereldbevolking, stilaan aan geopolitieke relevantie zal inboeten. Wat is het alternatief: dat ons continent voor eeuwig boven haar geopolitieke gewicht zal boksen? Juist dat zou zelf in strijd zijn met verlichtingswaarden over gelijke representatie. Nu klopt het dat, zolang Europa één van de voornaamste vaandeldragers blijft van de waarden van de Verlichting, we ons inderdaad zorgen moeten maken over het ‘verlies van geopolitieke relevantie’ van ons continent.

Maar precies op dat punt verbaast je betoog mij. Je laat je misprijzend uit over het ‘bevoogdende verhaal over mensenrechten’ dat Europa aanhangt, en dat ze met soft power probeert af te dwingen aan de rest van de wereld. Maar wat zijn die verlichtingswaarden waarmee je hoog oploopt anders dan het geloof in universele mensenwaarden? Als jij je (terecht) verontwaardigt over de travestie waarbij de VN-mensenrechtencommissie wordt voorgezeten door een land als Saoedi-Arabië, dat zweepslagen uitdeelt aan atheïstische bloggers en aan publieke onthoofdingen doet, ben je dan zelf niet bezig met een ‘bevoogdende verhaal over mensenrechten’? Weet je wat de Saoedische ambassadeur tegen jou zou zeggen? Dat je een arrogante neo-koloniale westerling bent en dat je je met je eigen zaken moet bemoeien.

Het lot van de liberale rechtsorde zal niet voor eeuwig enkel afhangen van Europa en de Verenigde Staten, en gelukkig maar. Donald Trump trok zich vorig jaar terug uit de klimaatakkoorden van Parijs, maar tot de verassing van velen, ging China vervolgens het voortouw nemen in de strijd tegen klimaatopwarming. In dat geval vind ik het niet eens zo erg dat de VS geopolitieke relevantie verliest. Voorlopig is China geen toonbeeld van liberale democratie (hoewel al veel vrijer dan onder Mao), maar niets belet dat het land verder liberaliseert, zoals vele andere Aziatische landen. India is nu al de grootste democratie ter wereld. In de top vijf staan, naast de VS en Japan, ook Brazilië en Indonesië. Is het niet meer dan normaal dat bijvoorbeeld India meer geopolitieke macht verwerft dan Europa, vermits er dubbel zoveel mensen leven?

Over het verschil tussen de islam en het christendom moeten we de volgende keer maar een boom opzetten. Maar nog even over je doemvoorspelling dat ‘onze aarde aan de Abrahamistische godsdiensten zal terugvallen’, door de kracht van demografie. Dat valt nog bezien. Geen enkel land ontsnapt aan de demografische transitie, ook islamitische landen niet. Tussen 1975-80 en 2005-2010 is het geboortecijfercijfer in moslimlanden met 41% gedaald, wat een sterkere daling is dan het wereldwijde gemiddelde van 33%. Iran kende sinds 1984 de allersnelste daling van het aantal kinderen per vrouw die ooit is waargenomen (van 6 naar minder dan 3). Ook in anderen landen, zoals in Algerije, zien we een daling van meer dan 60%, steiler dan wij hier ooit hebben meegemaakt.

De belangrijkste drijver is zowat overal dezelfde, ongeacht culturele verschillen: hogere levensstandaarden en beter onderwijs, vooral voor meisjes. En zullen al die kinderen die geboren worden in islamitische landen wel vrome moslims blijven? Dat geloven de moellahs graag, maar de feiten spreken hen tegen. Kijken we even naar Saoedi-Arabië, wellicht de meest repressieve theocratie ter wereld, en de voornaamste exporteur van het salafi-jihadisme dat vandaag onze westerse samenlevingen ontwricht. Uit een (anonieme) peiling van het gerenommeerde Gallup-Instituut in 2012 blijkt dat maar liefst 19% van de Saoedi’s zichzelf ‘niet religieus’ noemt. Daarbovenop zijn er nog eens 5% uitgesproken atheïsten. Met andere woorden, maar liefst een kwart van de bevolking in Saoedi-Arabië moet, ondanks de geïnstitutionaliseerde religieuze indoctrinatie, niets weten van de islam.

En tot slot: hoe kan de islam nu garanderen dat elke man een ‘gehoorzame vrouw’ ter beschikking zal hebben, zoals je schrijft? De traditionele islam praktiseert polygamie. Machtige en rijke mannen kunnen zich meerdere vrouwen permitteren, zodat er onvoldoende huwelijkspartners overblijven voor de overige mannen. Elke sociobioloog zal je vertellen dat polygamie een meer instabiele samenlevingsvorm is, die voor meer mannelijk frustratie en ressentiment zorgt.

Sid, we delen een aantal bezorgdheden, over de invloed van de radicale islam en de politiek correcte verblinding van westerse intellectuelen, maar laat ons bij de feiten blijven. Want ook dat is de Verlichting.

Maarten