Europeana - Patrik Ourednik
Over geen enkele eeuw zijn meer boeken verschenen dan over de 20ste eeuw. Alle aspecten van deze turbulente periode zijn gedetailleerd beschreven, ontleed en geanalyseerd. Soms zou je als lezer denken dat geen enkele publicatie over deze periode je nog kan verrassen. En toch. Het boekje Europeana van de Tsjechische schrijver Patrik Ourednik is van een verbijsterende originaliteit en eenvoud die je confronteert met verrassende gebeurtenissen die de vorige eeuw gekleurd en getekend hebben. Hierbij etaleert de auteur niet alleen een grote eruditie maar ook een hoogst originele visie op de hedendaagse geschiedenis. Op minder dan 150 kleine bladzijden slaagt hij erin de essentie van deze veelbewogen eeuw weer te geven. Een eeuw van wereldoorlogen en racisme, van Holocaust en nazisme, van communisme en kapitalisme. Waarbij hij tegelijk inzoomt op schijnbaar banale gebeurtenissen als de betekenis van kauwgum, het nut van geperforeerd toiletpapier, de impact van de barbiepop, het belang van wegwerpluiers, de reden waarom Stalin zich keerde tegen het Esperanto, en uitlegt waarom het Duitse leger speciaal gasmaskers ontwikkelde voor honden als antwoord op de uitvinding van paardengasmaskers door de Fransen.
Het boek van Patrik Ourednik leest als een trein die de lezer blijft boeien tot het laatste woord. Dat komt door de manier waarop hij de massa grappige, ontroerende en bittere gebeurtenissen die in de rand van de geschiedenis gebeurden, opnieuw in herinnering brengt. Ourednik houdt de lezer een spiegel voor tegenover het menselijk gedrag. Mensen waren de speelbal van de grootheidswaanzin of gewoon de waanzin van politieke leiders. Meer nog, Ourednik toont aan tot welke aberraties de zogenaamde maakbaarheid van de samenleving kan leiden. De voorbije eeuw was een krankzinnige eeuw. Niet alleen door de werfkracht van dictators maar ook en vooral door het geloof van de mens in de verbeterbaarheid van de samenleving.
Nochtans begon die twintigste eeuw zo voorspoedig met de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1900. Het zou een eeuw van welvaart en vrijheid worden waarin de menselijke geest finaal zou afrekenen met tradities, onwetendheid en achterlijkheid. De rede zou het eindelijk halen op bijgeloof. Maar dit weerhield politici, wetenschappers en filosofen er niet van om in naam van de rationaliteit de meest afschuwelijke beslissingen te nemen. De eugenetica brak door en werd gretig aangegrepen om de ‘ideale’ maatschappij en ‘ideale’ mens te vormen. Uit schrik voor de aantasting van de ‘gezondheid van de natie’ werden onmenselijke wetten goedgekeurd en toegepast. Al in 1907 keurde de Verenigde Staten een wet goed ter sterilisatie van minderwaardige en asociale elementen, later ook uitgebreid tot recidivisten van diefstal en alcoholici, en in Missouri zelfs uitgebreid tot kippendieven van negroïde en indiaanse afkomst. Sterilisatiewetten kwamen ook voor in Zwitserland, Denemarken, Noorwegen, Finland en Zweden. In Duitsland begon het in 1933 met de sterilisatie van de zogenaamde Rheinlandbastarde, kinderen van Duitse moeders en zwarte vaders die als soldaat dienden in het Franse leger. Later volgde de fysieke uitroeiing van geesteszieken, mentaal gehandicapte kinderen, zigeuners en joden.
Toen het nationalisme en het extremisme de twintigste eeuw binnenmarcheerden lieten mensen het individualisme massaal los en lieten ze zich meeslepen op het ritme van de militaire marsen. Onder het communisme en het fascisme werd de mens herleid tot een ding, tot iets dat de staat, de Führer of de Grote Leider kon gebruiken en weggooien als dat nuttig bleek te zijn. De mens was van geen enkele waarde. De Verlichting leek wel uitgedoofd en leiders deden net het tegenovergestelde dan wat Immanuel Kant voorstond, namelijk de mens zien als een middel in plaats van een doel op zich. Zo liet Stalin in 1937 ruim 5.500 esperantisten ter dood veroordeeld omdat hij er een kosmopolitische samenzwering in zag tegen de Sovjetmacht. En na de Tweede Wereldoorlog werden Russische soldaten massaal naar concentratiekampen gestuurd omdat ze verdacht werden van onvoldoende strijdlust en van de neiging tot individualisme.
De de-individualisering werd het grootste drama van de vorige eeuw. Het leidde tot onderdrukking en moord, maar ook tot verzet en protest waarvan sommige resultaten pas enkele jaren terug zichtbaar werden. Pas in het jaar 2000 schaften de Amerikanen in Alabama de wet af die gemengde huwelijken met zwarten verbood. Toch waren er in de voorbije eeuw, ondanks alle ongeluk die de sturingsdrang van politieke leiders met zich meebracht, ook lichtpuntjes. Zoals in 1914 toen Duitse en Franse soldaten in Carency gezamenlijk kerstliedjes zongen en op elkaars gezondheid dronken. Maar wie het best boerden tijdens de vorige eeuw waren aldus Ourednik toch de beeld- en steenhouwers die zoveel opdrachten kregen voor het maken van grafstenen voor de gesneuvelden.
Dit boek is het ideale geschenk dat grootvaders aan hun kleinkinderen kunnen geven. Maar dan moeten ze zich wel beschikbaar houden om te antwoorden op de vele vragen die de kleinkinderen ongetwijfeld zullen hebben na lezing van zoveel krankzinnigheid. Binnen een eeuw kan dan een nieuwe Ourednik opstaan en een boek beginnen over de 21ste eeuw met de zin ‘op 11 september 2001 vlogen twee vliegtuigen tegen de WTC-torens in New York’.
Patrik Ourednik, Europeana, Fagel, 2003
Recensie door Dirk Verhofstadt
