De plunderaars - Anders Rydell
In 2003 vroegen nazaten van de Duits-Joodse familie Deutsch het Moderna Museet in Stockholm de teruggave van Blumengarten, een schilderij van de Duitse expressionist Emil Nolde. Het doek, in de jaren’60 door het Zweedse museum aangekocht, was ‘onder verdachte omstandigheden zoekgeraakt’ toen de familie Deutsch eind jaren’30 uit nazi-Duitsland was gevlucht. Het zou zes jaar duren voordat de Zweden bereid waren om het werk te restitueren. Hoe was het in Stockholm beland? Waarom had niemand gemerkt dat het om roofkunst ging? Waarom had het meer dan zestig jaar geduurd voor er een alarmbel had gerinkeld? En waarom was er jarenlang getouwtrek tussen erven en museum voordat het schilderij werd teruggegeven?
Anders Rydell, journalist en hoofdredacteur van het kunsttijdschrift Kunstnären, besefte dat de aanslepende controverse geen uitzondering was, maar naar een patroon verwees. De kwestie rond het Moderna Museet werd dan ook de opmaat voor een fascinerende en bij momenten onthutsende studie van de door de nazi’s geroofde kunst tijdens het Derde Rijk.
De plunderaars biedt echter veel meer dan een algemeen overzicht van de werkmethoden van de nazi’s om honderdduizenden kunstwerken uit musea en (vooral Joodse) privécollecties naar Duitsland te verslepen. Zo legt Rydell een verband tussen de hebzucht van de rovers en hun ideologische motieven. Om die theorie te onderbouwen keert de auteur terug naar de Duitse romantiek van het begin van de 19de eeuw. Filosofen als Johann Gottlieb Fichte waren van oordeel dat het Duitse nationalisme onlosmakelijk met een beschavingsideaal was verbonden. Maar overdrijft Rydell niet als hij beweert dat de nazi’s de grootste kunstwerken uit de wereldgeschiedenis – het Lam Gods bijvoorbeeld, of de barnsteenkamer in het Catharinapaleis in Tsarendorp bij Sint-Petersburg – hebben gestolen om ‘de raciale en geestelijke superioriteit van het Duitse volk’ aan te tonen?
Adolf Hitler was natuurlijk van plan met de geroofde werken het Führermuseum in Linz tot het beste museum op aarde uit te bouwen. Maar de andere nazikopstukken? De verzamelwoede van Hermann Goering had in de verste verte niets met een beschavingsideaal te maken. Ook hun afkeer van de moderne kunst, die ‘volksverlakkerij, opgetuigd om de beurs van Joden te spekken’, vertoonde twee gezichten. Enerzijds werden na de grootscheepse zuivering van zogenoemde Entartete Kunst uit Duitse musea duizenden schilderijen en aquarellen ‘als onderdeel van een brandweeroefening’ verbrand. Anderzijds kostte het propagandaminister Joseph Goebbels danig veel moeite om zijn voorliefde voor het Duitse expressionisme voor zijn Führer te verstoppen. Bovendien verdiende het regime een fortuin aan de verkoop van ‘ontaarde kunstwerken’.
Bij elke stap van zijn onderzoek stuit Rydell op schrikbarende praktijken. Topwerken werden geruild tegen Joodse levens, de Parijse kunstmarkt beleefde tijdens de oorlog gouden jaren, neutrale landen zoals Zwitserland hadden geen moreel bezwaar tegen de aankoop van gestolen kunstwerken, en in oostelijk Europa deden de nazi’s uiteraard geen enkele moeite om ‘hun handelingen een schijn van legitimiteit mee te geven’. Daar was roofkunst doodgewone krijgsbuit. Na de oorlog bleef het onrecht voortwoekeren: oud-nazi’s bleven zich hun diefstallen toe-eigenen, talloze landen weigerden werken te restitueren, erfgenamen werden beschuldigd van hebzucht en musea bedienden zich van technisch-juridische spitsvondigheden om het gelijk aan hun kant te krijgen.
Rydells conclusie is dan ook ontnuchterend. Slechts een fractie van de gestolen kunst is boven water gekomen. En van die fractie is slechts een klein deel aan de eigenaars teruggegeven. De plunderaars is onmisbare cultuurgeschiedenis.
Anders Rydell, De plunderaars, Uitgeverij Atlas Contact, 2015, 396p., €24,99. Vertaald door Robert Starke.
Recensie door Joseph Pearce
Deze recensie verscheen eerst in de boekenbijlage van De Morgen.
