Kerkelijke hypocrisie over euthanasie - Rudi Collijs
Dat het al een hele tijd rommelt in het land van de religieuze orde der Broeders van Liefde was al langer bekend. Kern van de onenigheid is de houding tegenover euthanasie bij ondraaglijk psychisch lijden. Het kwam uiteindelijk zover, dat een heuse scheiding tussen de Belgische afdeling en hoofdhuis ‘Rome’ bijna niet meer te vermijden leek. Spierballengerol en blufpoker vanuit het Vaticaan versus de nederige, maar stijfkoppige bede om luisterbereidheid vanuit België mondden miraculeus uit in bereidheid tot nieuwe dialoog. Of hoe dialoog en relativering van de hiërarchie uiteindelijk ook in de kerk hun intrede maken.
Laat u zich vooral niet misleiden door de hoopgevende inleiding van dit artikel: er wordt nog steeds een hevige (machts)strijd geleverd binnen de Belgische afdeling van de Broeders van Liefde, met 15 psychiatrische centra zowat de marktleider op het gebied van geesteszorg in ons land. Wat ondertussen bijna twee jaar geleden binnenskamers in de psychiatrische vleugel van de orde ontstond (de orde voert ook nog bewind over een 50-tal scholen en 15 orthopedagogische centra), ontspon zich ondertussen tot een openlijke discussie. De inzet: laten we, in bepaalde, welomschreven omstandigheden, euthanasie op grond van ondraaglijk psychisch lijden in onze centra toe of niet?
Wat voor een deel van de medische wereld en een groeiend deel van de burgermaatschappij een logische stap richting humanisering van het leven en het levenseinde is, gaat voor de religieuze wereld van vandaag toch nog steeds een stap te ver. Of toch niet? Onder het motto van de Aggiornamento (een term, destijds door paus Johannes XXIII geïntroduceerd, waarmee hij het bij de tijd brengen bedoelde) van het religieuze programma aan de maatschappelijke evolutie en recente inzichten zou euthanasie bij uitzichtloos psychisch lijden definitief de zegen van de Belgische afdeling van de broeders krijgen.
Dit was echter buiten de macht van grote baas René Stockman gerekend. Die is sinds 2000 generaal-overste van de Congregatie der Broeders van Liefde, een multinational die, gespreid over 31 landen, ruim 600 religieuzen en in totaal 13.500 medewerkers telt. Stockman, op zijn zachtst uitgedrukt niet meteen een voorstander van deze modernisering, deed in april van dit jaar hieromtrent nog een aantal niet mis te verstane uitspraken, daarbij de klassieke gezagsargumenten niet schuwend. Via diverse interviews in onder andere De Standaard, De Morgen, Knack en De Tijd slingerde hij dreigementen in het rond als: “Ik zal met het Vaticaan kijken welke gevolgen dit heeft”, “Ik ben ervan overtuigd dat we het recht hebben om euthanasie te weigeren”, “De visie die we met de Broeders van Liefde hebben, ligt in de lijn van de visie van de bisschoppen en de Belgische kerk. Ook zij vinden dat euthanasie niet kan” en “Het komt er dan op neer dat ik de katholieke identiteit van die instellingen afneem”. Als knuppel in het hoenderhok kan dit tellen.
En toch, het Belgische Provincialaat, bij monde van voorzitter en woordvoerder Raf De Rycke, liet zich niet imponeren, wat ertoe leidde dat René Stockman dan maar alles uit de kast haalde en rechtstreeks bij het Vaticaan klacht indiende. In de pers, we waren ondertussen medio augustus 2017, verkondigde hij openlijk ernstig rekening te houden met een definitieve scheiding binnen zijn congregatie rekening. Echter, ook het afwijzende standpunt van het Vaticaan en het feit dat zelfs paus Franciscus, toch genoegzaam bekend om zijn progressieve standpunten, Stockman in zijn visie bijtreedt, kunnen niet voorkomen dat de Belgische afdeling vasthoudt aan haar nieuwe visietekst, die naar eigen zeggen in geen geval strijdig is met de katholieke leer. Integendeel, de beschermwaardigheid van het leven wordt nog steeds gezien als een fundamentele, zij het niet langer als een absolute waarde. Het inhoudelijk nieuwe in de visietekst is de acceptatie dat mensen nu eenmaal ook psychisch ondraaglijk kunnen lijden en als dusdanig uitbehandeld kunnen geraken.
Ergerlijk in dit heen-en-weer is het totale gebrek aan empathie, dat door de houding van Stockman en het Vaticaan duidelijk wordt. Nergens blijkt uit de argumentatie van de broeder-generaal ook maar het minste respect voor het recht op zelfbeschikking van het individu. Deze basiswaarde lijkt maar niet door de dikke kerkelijke muren heen te geraken. En ook het Provincialaat bouwt in haar visietekst de zogenaamde “welomschreven omstandigheden” in, waaraan moet voldaan worden vooraleer men op medewerking bij euthanasie kan rekenen. De stelling als zou de gemoderniseerde versie van de kerk exclusief garant blijven staan voor de fundamentele beschermwaardigheid van het leven, doet oh zo pijnlijk bewust uitschijnen dat dit respect bij vrijzinnigen niet aanwezig zou zijn.
Eens te meer blijken kerkelijken die om welke reden ook niet op menselijk ingrijpen bij lijden beroep wensen te doen, alles in het werk te stellen om dit ook voor anderen onmogelijk te maken. Eenzelfde starre houding was destijds ook te zien in het debat rond abortus en euthanasie bij lichamelijk uitzichtloos lijden. Tenslotte staat het het individu vrij om aan het eigen leven al dan niet een absolute waarde toe te kennen en van de mogelijkheid tot euthanasie géén gebruik te maken.
Maar dit is niet alles. De hypocrisie schuilt niet enkel in het woord maar ook in het handelen. Bepaalde instellingen specialiseren zich naar verluidt in het verzinnen van allerhande vertragingsmanoeuvres zodat de patiënt vaak uiteindelijk door een andere oorzaak overlijdt. En aan die instellingen die hieraan deelnemen: zelfmoord is er ook één van! Treuzelende ethische commissies die eerst hun zegen moeten geven of het al te letterlijk nemen en toepassen van de palliatieve filter zijn slechts twee voorbeelden hiervan. Ik vind ze niet uit, ze komen van Wim Distelmans zelf (De Morgen, 26/04/2017).
En nu we het toch over hypocrisie hebben: met hun toenadering tot euthanasie kiezen de broeders voor wat zij noemen het tweetrajectenbeleid. Euthanasie zal bij hen voortaan, zij het niet van harte, een legitieme plaats krijgen naast de klassieke palliatieve sedatie, alsof beide trajecten elkaar nergens zouden raken. Dit is pure nonsens! Bart Eeckhout schreef hierover in De Morgen van 24 april 2017: “Nu kan de schijnheiligheid ophouden.” Met die schijnheiligheid verwijst de opiniërend hoofdredacteur in zijn krant naar de hypocriete ondertoon van de broeders, als zou palliatieve sedatie niets te maken hebben met het bewust verkorten van het leven. Ook de kerk weet wel beter! Bij palliatieve sedatie verhoogt men systematisch de dosis morfine zodanig, dat de patiënt eerst het bewustzijn verliest en daarna spoedig overlijdt ten gevolge van de te hoge dosissen. “Niet waar”, reageert René Stockman tijdens een interview in De Tijd (12 augustus 2017). Het verschil schuilt volgens hem in de intentie, die bij palliatieve sedatie louter gericht is op pijnbestrijding en niet op de levensbeëindiging zelf. Echter dat palliatieve sedatie, net zoals euthanasie, finaal uitdraait op het overlijden, maakt dat het ene onmogelijk op een ethisch hoger niveau dan het andere kan staan. Bovendien haalt de palliatieve sedatie de hele constructie van kerkelijk denken rond het nut van lijden onderuit. Hoe hoog schat men dat nut in als men het lijden met zelfs levensbedreigende intensiteit bestrijdt?
Liever dan in dialoog te gaan, houdt René Stockman ondertussen niet op met schuldigen aan te wijzen. Zo zou nu een groot deel van alle ellende zijn oorsprong vinden in de Raad van Bestuur van de VZW Provincialaat der Broeders van Liefde zelf. Die bestaat uit 13 leden, waarvan slechts drie religieuzen. Tussen de overige 10 leden bevinden zich enkele politieke zwaargewichten van CD&V-signatuur (Herman Van Rompuy en Greta D’hondt), alsook uit de academische (Bea Cantillon) en de financiële wereld (Marcia Dewachter). De drie zetelende broeders hebben ook blijkbaar ondertussen, op straffe van wegzending, schriftelijk hun loyauteit aan de visie van de achterdochtige Stockman moeten bevestigen. En wat de 10 leken betreft, zij zijn de zondebok van dienst.
Hun stellingname is volgens Stockman en de conservatieve Congregatie voor de Geloofsleer van het Vaticaan louter toe te schrijven aan hun ‘gebrek aan ervaring in het werkveld’. Meer nog, zij staan voor de veruitwendiging van de wegwerpcultuur op menselijk niveau. Heuglijk nieuws is alvast de conclusie dat de Broeder-Generaal, behalve in de gangen van het Vaticaan en in de kringen van de religieuze wereldtop, blijkbaar ook nog dagelijks in het rauwe werkveld terug te vinden is en daar zijn ervaringsdeskundigheid bijschaaft. Maar ook dit is een drogreden… en gelukkig maar want vooralsnog zijn het de speciaal daartoe opgeleide LEIF-artsen, die elke aanvraag tot euthanasie evalueren en hiervoor eerst alle mogelijke zorgvuldigheidscriteria in acht dienen te nemen. En deze mensen kan je bezwaarlijk een gebrek aan ervaring in het werkveld aanwrijven.
Alhoewel ook hier inhoudelijk één en ander over het zelfbeschikkingsrecht gezegd kan worden. In de Belgische context dient er namelijk nog steeds een onderscheid gemaakt te worden tussen het recht op zelfbeschikking enerzijds en de autonomie erover anderzijds. Voorstanders van volledige autonomie, zoals de Nederlandse psychiater Boudewijn Chabot, zien in de verplichte betrokkenheid van de arts een bijkomende belemmering in het uitvoeren van de eigen wilsbeschikking. Chabot stelt dan ook, via onder andere het internet, alle informatie ter beschikking om zelf op een eenvoudige, betaalbare en toch humane manier een einde aan het leven te maken. Dit om aan te tonen dat ook in seculiere kringen het onderwerp vele nuances kent.
Ook wettelijk valt er één en ander aan te merken. De overtuiging van broeder Stockman dat hij het recht heeft om euthanasie te weigeren, snijdt geen hout. In 2016 namelijk werd wooncentrum Sint Augustinus in Diest door de rechtbank veroordeeld omwille van een weigering van euthanasie. De feiten zelf hadden in 2011 plaatsgevonden. De wet betreffende euthanasie gaat namelijk essentieel uit van het individuele zelfbeschikkingsrecht en niet van de diepgaande bespiegelingen die de kerk hieromtrent houdt. Het recht op zelfbeschikking houdt eveneens in dat het individu garantie moet krijgen op het correct handelen bij de uitvoering van zijn beslissing, los van het feit of het om (de stopzetting van) een behandeling of om euthanasie gaat. Niet alleen botte weigering maar ook de voornoemde vertragingsmanoeuvres en langgerekte procedures vallen hier uiteraard niet onder.
Het is dan ook, los van de vraag wat echte barmhartigheid voor de kerk dan wel te betekenen heeft, bedenkelijk dat die kerk zich boven de uitvoering van een democratisch gestemde wet meent te mogen stellen. Dit strookt op zijn zachtst gezegd met geen enkele nuance binnen het liberaal-democratisch gedachtegoed. En wat de betekenis van barmhartigheid betreft, hierop anticipeert Stockman handig in zijn nieuwste boek De Doos van Pandora door te stellen dat hem geen onbarmhartigheid kan aangewreven worden. Hij omschrijft zijn houding als compromisloos en dus wel degelijk van de edele soort. Voor mij is de grens tussen compromisloos en radicaal hier zeer dunnetjes en een ander adjectief dan onbarmhartig heb ik er helaas niet voor kunnen vinden.
Het eigen Aggiornamento indachtig zou de kerk er beter aan doen het verwijtende vingertje richting wegwerpmaatschappij achterwege te laten en zich te bezinnen waarom sommige mensen op een bepaald ogenblik gaan verlangen naar hun levenseinde. Therapeutische hardnekkigheid ten koste van de levenskwaliteit bijvoorbeeld is maar één mogelijke oorzaak. Over zulke zaken zou de kerk beter reflecteren.
Cruciaal is nu de vraag of het Provincialaat voet bij stuk zal houden en erin slagen het persoonlijke verzet van hun broeder-generaal te doen degraderen tot een symbolisch niveau. Recent zou het Belgische Provincialaat dan toch vanuit Rome een uitnodiging voor een gesprek hebben ontvangen. Hoewel de compromisloosheid waar Stockman zo prat op gaat hiermee een deuk krijgt, stemt dit hoopvol. Er is de dialoog, die terug op gang komt en er is de hoop op bestendiging van de eerste stap, los van de paternalistische en hiërarchisch versteende kerkelijke mentaliteit.
Rudi Collijs
Kernlid van Liberales
