Spiritualiteit als Haarlemmer olie - Enno Nuy

De NRC heeft de laatste tijd een merkwaardige voorkeur voor spiritualiteit en wat ik gemakshalve maar voodoo noem. Zo kwamen we hybride artikelen van Stine Jensen, Stefan Paas en warhoofd Warndorff tegen. Op 14 maart 2025 twee hele pagina’s voor Joost Vervoort, universitair hoofddocent Duurzame Ontwikkeling aan de Universiteit Utrecht.

Vervoort betoogt dat populistisch rechts gebruik maakt van extreme taal, symbolen, rituelen en acties om emotionele energie om te zetten in politiek kapitaal. Fascisten begrijpen, zegt Vervoort, dat mensen wezens van mythe, droom en fantasie zijn. Progressief links heeft daarop geen antwoord. Die laatste constatering is overigens, althans voorlopig, helemaal juist. We zien wereldwijd dat de sociaaldemocratie geen narratief heeft waar de gemiddelde burger nog warm voor wil lopen. Vervoort heeft wel dat antwoord: progressief links moet de mysterieuze kant van het leven omarmen en spiritualiteit inzetten om het fascisme te bestrijden.

Oei, denk ik dan, hoe ziet dat er wel niet uit? Spiritualiteit, zegt Vervoort kun je beschrijven als je één voelen met al het leven; echte spiritualiteit betekent het leven dienen, betekent denken, voelen en leven in ecosystemen; begrijpen dat alles met elkaar verbonden is en dat we er samen voor staan. Ik krijg de kriebels van zulke taal maar als mensen voor een dergelijke houding willen kiezen, heb ik daar geen overwegende bezwaren tegen. Iets anders is of je met een dergelijke levenshouding weerwoord kunt bieden aan de moderne illiberale burger die gretig afscheid wenst te nemen van de democratie, die meent dat wetenschap ‘ook maar een mening is’, die zijn hand niet omdraait voor de meest wilde samenzweringstheorieën, die niet gelooft in de opwarming van de aarde en geen cent meer wil besteden aan ecosystemen, die feiten het liefste countert met ‘alternatieve feiten’. Echte spiritualiteit, gaat Vervoort verder, moet opkomen voor de zwakkeren. Maar die moderne burger die gevoelig is voor populistische retoriek heeft echt geen belangstelling meer voor de zwakkere in de samenleving. Het begrip ‘solidariteit’ is uit het woordenboek geschrapt en in de VS is inmiddels al een dagelijks groeiende index ontstaan: boeken die uit het curriculum verwijderd worden en wetenschappers mogen er niet meer meedoen aan het IPCC. Het populisme moet niets hebben van minderheden, ook in ons eigen land wil Wilders niets anders dan de dictatuur van de meerderheid. Minderheden worden genegeerd of, in het geval van de LHBT+ gemeenschap, ronduit gecriminaliseerd.

Maar Vervoort dendert door: “Als we onszelf kunnen wortelen in het mysterie – wat dat ook voor ons betekent – vinden we de kracht om op te bloeien, vol te houden, op te staan, offers te brengen, te vechten en anderen te inspireren. Ik zie in spiritualiteit een wilde kracht die vlijmscherp en met een grijns door alle bullshit heen kan snijden. Een vurige levensenergie tegen de doodscultus”. Jawel, het staat er echt.

We moeten nederig zijn in het aangezicht van het universum, zegt onze hoofddocent. “Spirituele tradities hebben een lange geschiedenis van niet-weten als basis van geloof; en ook voor de wetenschap is dit belangrijk. Daarnaast moet er echt ruimte zijn voor de diversiteit van persoonlijke ervaringen. Deze definitie van spiritualiteit kan ook echt net zo goed gelden voor atheïsten”.

Tja, niet-weten als basis van geloof en ook voor de wetenschap is dit belangrijk. Ik verzin dit niet he? Het is hoofddocent Vervoort die hier aan het woord is. Begrijpt hij wel wat wetenschap is? Niet-weten als basis voor de wetenschap? Ja, in zoverre de wetenschap nu juist geïnteresseerd is in het beantwoorden van vragen waarop we nog geen antwoorden hebben. Maar dan houdt het wel op. De wetenschappelijke methode heeft bepaald geen behoefte aan spiritualiteit om te falsifiëren. De wetenschap is nu eenmaal geïnteresseerd in het formuleren van aannames en het uitvoeren van deugdelijke experimenten om te zien of de aannames overeind blijven. Een echte wetenschapper doet zijn best om zijn eigen aannames onderuit te halen. Dat is een puur rationeel proces en ik zou de wetenschap onmiddellijk de rug toekeren als het anders zou verlopen. Als een wetenschapper spirituele argumenten in zijn discours zou toestaan, moet hem onmiddellijk de titel wetenschapper ontnomen worden.

Waar komt die preoccupatie met het mysterie, het mythische, het spirituele toch vandaan? Dat mensen op zoek zijn naar spiritualiteit, naar het transcendente, ja dat zie ik ook maar ikzelf heb er niets mee. Voor mij komt zo’n zoektocht vooral voort uit de afschuw van het alledaagse, de werkelijkheid is niet fraai, wij mensen zijn te beperkt en te ontoereikend om van het leven iets moois te maken. Daarom hopen mensen dat er achter deze werkelijkheid nog een andere wereld schuil gaat. En dus begint iedereen maar een beetje op zichzelf te klooien en te fantaseren. Of het nu geloof is, of verhalen en mythes, games of fantasy, voodoo en rituelen, sektes en subculturen, ach de mens is eindeloos vindingrijk om transcendent te gaan. Ik moet er niets van hebben, doe er niet aan mee.

Nieuwsgierigheid die leidt tot spiritualiteit, metafysica of mystiek is mij een gruwel. Ik meen dat je ook bij het bevredigen van je nieuwsgierigheid niet je toevlucht moet nemen tot een levenshouding waarin je van alles kunt beweren omdat je je toch geen zorgen hoeft te maken over de bewijslast. “Het leven is geen toevalsdoelpunt van Darwin”, schreef mijn vriend M. En ik citeer even uit onze briefwisseling: “Maar je wil toch niet beweren dat een onbewogen beweger er de hand in had dat juist dat ene spermatozoiedje waar ik achter schuil ging, één van honderdvijftigmiljoen zaadcellen, als eerste de eicel van mijn aanstaande moeder wist binnen te dringen? Als iets een toevalsdoelpunt mag worden genoemd is het wel de conceptie bij plant en dier.” Nee, zeg jij, “wie zijn zoeken crescendo laat komt terecht bij onze geliefde rooms-katholieke kerk en die zinzoeker heeft dan betekenis gevonden en vaste grond onder de voeten en is sociaal en geestelijk ingekaderd in een vast geheel.” Dus ware nieuwsgierigheid kan alleen maar bij de katholieke kerk uitkomen? “Dat kun je niet menen natuurlijk. De nieuwsgierige gaat dus op zoek naar een gespreid bedje waar een stelsel van normen en waarden, axioma’s en dogma’s op hem ligt te wachten. Jouw nieuwsgierige, M., is niet op zoek naar waarheid maar naar zekerheid.”

In feite maak ik het mijzelf veel moeilijker want ook ik ben een nieuwsgierige, die zijn eigen bestaan louter als een toevalstreffer van jewelste beschouwt en die toch op een of andere manier het gevoel wil hebben dat zijn leven zin heeft. Mijn leven heeft zin, daarvan ben ik overtuigd, maar ik ben er even vast van overtuigd dat je in die zinsbeleving niet bescheiden genoeg kunt zijn. Spiritualiteit, mystiek, metafysica of transcendentie zijn voor mij geen begaanbare weg, het zijn schijnwerelden die nergens op gestoeld zijn, geen basis hebben die je als een common ground zou kunnen zien. Maar waar het me nu om gaat is dit: ik maak het mijzelf veel moeilijker dan de gelovige, ik moet het stellen zónder zekerheid of vaste grond onder de voeten.

Terug naar Vervoort, die op zijn faculteit op zoek is naar een “infrastructuur voor mysterie”. Jawel, dit staat er echt. Wat dit met duurzaamheid van doen heeft is mij een raadsel. Sterker nog, je kunt de vraag stellen of Vervoort nog wel wetenschap bedrijft. Voor mij is dit, inderdaad, voodoo. Vervoort is op zoek naar een samenleving waarin het wonder van het leven een centrale plaats krijgt, in al zijn diverse belevingen. Ik meen dat daarvan ook in mijn leven meer dan duidelijk sprake is. Maar bij mij komt er geen splinter spiritualiteit aan te pas. Belangrijker echter vind ik de vraag of deze benadering van Vervoort op een of andere manier zou kunnen leiden tot een narratief waarmee we ons kunnen verweren tegen het groeiende fascisme van deze moderne tijd. In ieder geval in zijn artikel in de NRC vermeldt Vervoort helemaal niets wat daarop zou kunnen duiden.

Ook de opmerking van Vervoort dat zelfs de atheïst uit de voeten zou kunnen met zijn definitie van spiritualiteit is volkomen uit de lucht gegrepen. Hij doet ook geen enkele moeite om die bewering te onderbouwen. In mijn leven is de nieuwsgierigheid de drijvende kracht geworden. En natuurlijk heeft het ook mij de nodige moeite gekost om niet langer te vragen naar het waarom maar eerst en vooral naar het hoe. De kerkvader Augustinus moest in zijn ‘Belijdenissen’ niets hebben van nieuwsgierigheid. We moesten het in zijn visie doen met ‘God’ als het antwoord op alle vragen. Nieuwsgierigheid leidde naar zijn overtuiging enkel tot ketterij. Kijkt u maar naar de boeken die ik de afgelopen jaren in De Vrijdenker besprak, ze gaan vrijwel zonder uitzondering over die nieuwsgierigheid. Het vermogen van Homo sapiens zijn wereld te doorgronden loopt synchroon met, is direct evenredig aan zijn vermogen diezelfde wereld te vernietigen. We doen alletwee, in hetzelfde tempo en met dezelfde verbetenheid. Dat maakt homo sapiens tot een beklagenswaardige soort. Toch heeft de mens een immense prestatie geleverd met het ontsluieren van de geheimen van het leven, we hebben de werkelijkheid in belangrijke mate op onszelf bevochten. Maar vermoedelijk is wat wij nu weten, nog maar een schijntje vergeleken bij wat er te weten valt. Met andere woorden: we hebben nog een heel lange weg te gaan. Wat een genot dat we onze nieuwsgierigheid nog lang niet hebben kunnen bevredigen. Waarom zou ik gebruik maken van spiritualiteit om tot het leven door te dringen? Ik zou dat een zwaktebod van jewelste vinden. En met wetenschap heeft het natuurlijk helemaal niets van doen.

Overal staan de messiassen klaar om het volk te misleiden, we zijn sluipenderwijs het Walhalla van de kunstmatige intelligentie binnengerommeld en ofschoon de schier eindeloze voordelen daarvan niet overschat kunnen worden, zullen we uiteindelijk verzwolgen worden door het Kwaad dat deze vorm van intelligentie strikt ten eigen voordele weet te benutten. Zwartgallig? Zal best maar ik zie niet in hoe deze moderne mens die niets liever wil dan bedonderd te worden en te bedonderen, die een wetenschappelijk feit degradeert tot ‘ook maar een mening’, die de onderbuik een beter richtsnoer vindt dan verstand en rede, ik zie niet in hoe deze mens nog tot bezinning komt. Het lijkt wel alsof we allemaal in een achtbaan stappen terwijl we weten dat in die ene bocht naar links na de derde loop een paar cruciale bouten verwijderd werden door onze Beëlzebub, de deep faked impersonificatie van Mammon. Wij zijn lemmingen, blind rennend op weg naar het graf dat de roofkapitalisten voor ons groeven.

Vinden we de weg naar gezond verstand terug? Alleen de toekomst weet dat. Hoe we daar geraken? Zegt u het maar. Ik weet het ook niet maar wat ik wel weet is dat de weg die Vervoort voor ons in petto heeft te zot voor woorden is. Ik vind hem een warhoofd en bepaald geen wetenschapper.

Enno Nuy