Stalingrad – Vasili Grossman
In het eerste deel van zijn lijvige roman Stalingrad beschrijft Grossman hoe het thuisfront aankijkt tegen de naderende oorlog die zich vermoedelijk rond of zelfs in Stalingrad zal afspelen. We volgen een familie die in Stalingrad woonachtig is. En wie Leven en lot van dezelfde schrijver las zal een aantal namen onmiddellijk herkennen. Maroesja tegen haar jongere zus Zjenja: “Er zijn twee waarheden: de waarheid van de werkelijkheid die ons door ons vervloekte verleden wordt opgedrongen, en de waarheid van een werkelijkheid die dat verleden zal overwinnen. En naar die tweede waarheid wil ik leven.”
De familie heeft wel gehoord dat de Duitsers in Kiev joden hebben vermoord maar ze kan zich niet voorstellen dat al die tienduizenden joden ook echt allemaal vermoord zouden zijn. Maar duidelijk is wel dat de familie heilig gelooft in de kracht van het vaderland, van het postrevolutionaire Rusland dat het fascisme vast en zeker zal overwinnen.
De oorlog barst los en Grossman weet als geen ander de chaos en ontreddering maar ook de vastberadenheid van de Russische soldaten te beschrijven. We zijn aan het front, de Duitsers rukken op en het wordt steeds duidelijker dat Stalingrad zelf het hoofdtoneel van deze titanenstrijd zal gaan worden. Grosmann is schrijver van beroep maar hij blijkt ook buitengewoon goed thuis in het militaire metier. Het is razend knap hoe hij de gevechtsposities van al die divisies weet te schetsen zonder in een onontwarbare brei te geraken waardoor je als lezer de weg al snel kwijtraakt. Niets van dat al bij Grosmann.
De Duitsers waren aanvankelijk oppermachtig en dwongen de Russen zich terug te trekken. Grosmann beschrijft een situatie waarin de Russische en Duitse troepen op twee parallelwegen elkaar in het zicht hadden: de Russen trokken zich terug, de Duitsers waren in opmars. Er werd geen schot gelost tussen de beide legers! Niet zelden haalden de Duitsers de Russen gewoon in.
Hoe heeft Ljoedmila ooit kunnen trouwen met Abartsjoek die bourgeois zo haatte dat als hij voor de keuze kwam te staan het bed te moeten delen met een bourgeois meisje of een aap, hij prompt en zeker voor de aap zou kiezen! Toen Ljoedmila zwanger was en zichzelf en het huis voorbereidde op de komst van hun zoontje stond hem dat geenszins aan. Hij wilde zijn zoon Oktober noemen, het werd Tolja. Hij vond zichzelf een proletariër en haar uiteindelijk niet meer dan een bourgeois. Een scheiding werd al snel onvermijdelijk. Abartsjoek probeerde Ljoedmila van de universiteit te laten verwijderen maar dat zou niet lukken. Ljoedmila trouwde met Viktor Strum die we nog kennen uit zijn andere grote roman Leven en lot. Abartsjoek werd uiteindelijk gearresteerd als een ‘vijand van het volk’. Ja, het kon verkeren tijdens het bewind van Stalin.
Is Grosmann goed thuis in de militaire wereld en de kunst van het oorlog voeren, even gemakkelijk beschrijft hij de essentie van de atoomfysica. En zeker als het gaat om revolutionair marxisme en de ontelbare nuances daarbinnen. Maar het centrale gezag erkende slechts één lezing. De wetenschapper Krymov had dat goed begrepen toen hij een verwijt kreeg van Ljoedmila over de wijze waarop hij een collega had bejegend: “Waarde kameraad Ljoeda, een revolutionair marxist kan in zulke gevallen maar één toon aanslaan, of het nu om zijn bloedeigen vader, Tsjepyzjin of Newton zelve gaat.”
Een wetenschapper keert terug uit het bezette Tsjechoslowakije en was verbijsterd over de invloed van de nazi’s op heel het leven. De vrijheid van denken bestond er niet meer! Het fascisme regeerde in de wetenschap. Hoe bizar toch dat de analogie met de Partij in Rusland hem ontging! En en passant schrijft Grossman ook nog eens prachtig en beeldend proza waarvan hier slechts een klein voorbeeld: “De etherische oliën in het sap van grassen, bloemen en struiken, verdampt door de zomerzon, vlijen zich als nevelen neer op de afkoelende aarde en zweven in trage stromen door de lucht, zonder zich te vermengen.” Dit hele prachtige boek staat vol met zulke dromerige schilderingen van de Russische natuur.
Er wordt vaak gesuggereerd dat Stalin de wreedheid zelve was, ook als opperbevelhebber. Maar je kunt niet anders dan erkennen dat de Russen de Duitse oorlogsmachine uiteindelijk hebben weerstaan en verslagen juist door een opperbevel dat niet aarzelde en absolute gehoorzaamheid eiste en afdwong. En ja, zodra dat nodig was leverde het opperbevel ook nieuwe extra manschappen en natuurlijk nam niet elke soldaat welwillend deel aan de gevechten en werden rekruten (en gevangenen) gedwongen aan te treden maar tegelijkertijd krijg je uit de vele reportages, zeker ook uit dit boek van Grossman de stellige indruk dat het moreel van de Russische troepen, uitzonderingen daargelaten, ongekend hoog was. We zijn aanbeland op 17 juli 1942, de dag waarop de Duitsers de aanval op Stalingrad inzetten.
De ontwikkelingen op het slagveld worden ons in dit deel verteld aan de hand van de wederwaardigheden van Nikolaj Krymov, commissaris in het Russische leger. Zo’n commissaris was een bijzondere figuur die je voor zover ik weet in geen enkel ander leger tegenkomt. De commissaris is primair een politieke figuur die zich op het slagveld, zo lijkt het, vooral bezighoudt met verkenningstaken. Het lijkt erop dat hij geheel op eigen houtje zijn routes bepaalt en wat toch wel opmerkelijk is, is het gegeven dat deze Krymov als commissaris door de reguliere legerleiding volledig wordt geaccepteerd als een waardevolle collega. Geregeld is er sprake vandaar hij orders rechtstreeks van het opperbevel krijgt.
Op 7 november 1941 bevindt Krymov zich op het Rode Plein in het zwaar belegerde Moskou. Stalin hield er zijn toespraak bij de jaarlijkse herdenking van de Oktoberrevolutie. Helaas heeft Grossman hem hier slechts kort geparafraseerd, ik neem aan dat een andere weergave door de autoriteiten nooit zou zijn toegestaan. Maar ik had zijn hele toespraak wel willen lezen. De Duitsers zouden de slag om Moskou verpletterend verliezen. Het behoeft geen nader betoog wat dat betekende voor het moreel van de Russische troepen. En terwijl de Duitsers door hun materiaal heen raakten voerden de Russen hun productie van oorlogsmaterieel juist op naar ongekende hoogte.
Er wordt vaak schamper gedaan over het vermogen van de communistische industrie maar de prestaties van de Russische industrie ten tijde van de oorlog moeten gigantisch zijn geweest. Grossman bericht daarover uitvoerig en in bewonderende en enthousiaste bewoordingen.
In dit eerste deel beschrijft Grossman hoe de Russische troepen zich noodgedwongen oostwaarts terugtrekken tot achter de Don en de Wolga. Stalingrad bevindt zich precies daar waar de Don het dichtst langs de Wolga stroomt. Daar concentreren zich de aanvallen van de Duitsers. Als Stalingrad valt, ligt de weg naar Moskou open. In het tweede deel van deze monumentale roman speelt zich het beleg van Stalingrad af. Grossman bericht dat de Duitsers een enorme overmacht aan troepen konden inzetten, 150.000 man plus 700 tanks en 1.600 stuks artillerie alsmede de ondersteuning van een aanzienlijke luchtvloot. Helaas vermeldt hij niet wat de Russen daartegenover inbrachten. Wel herhaalt hij hier nog eens de veel grotere productie aan oorlogsmaterieel door de Russische industrie. Grossman verwoordt dit zo: “Deze oeverloze rivier van menselijke woede en pijn verzandde niet, verdween niet onder de aarde. Ze werd door de wil van het volk, de partij en de staat omgezet in arbeid en begon in omgekeerde richting te stromen, van oost naar west, om met haar immense gewicht de militaire balans te doen doorslaan in het voordeel van de Sovjet-Unie.”
In dit tweede deel staat Grossman uitgebreid stil bij het karakter Hitler en hij verklaart diens machtspositie over gans Europa voornamelijk uit een diepgevoeld minderwaardigheidscomplex. Letterlijk schrijft hij: “Zijn karakter was een afspiegeling van de Duitse staat na de verpletterende nederlaag in de Eerste Wereldoorlog.” De Übermensch, zegt Grossman, ontstond niet uit de triomf van de sterken maar uit de vertwijfeling van de zwakken. Al lezende merk ik op dat de beschrijving door Grossman van Hitler en de Duitsers naadloos past op mijn persoonlijke karakterisering van Trump en de Amerikanen. Grossman rekent definitief af met Hitler door te stellen dat zijn allergrootste mislukking zijn succes was en hij mag dan menen dat alles wat Hitler had verkondigd door de geschiedenis is weerlegd, inmiddels zijn we tachtig jaar verder en zien we een wereldwijde herwaardering van het fascisme. Hoelang zal het duren voordat Hitler, net zoals Stalin onder Poetin weer wordt aanbeden, opnieuw op het schild van ‘s mensens waardering wordt geheven?
“De enige helden van de geschiedenis, de ware historische leiders, zijn zij die bouwen aan de vrijheid, die in vrijheid de kracht zien van mens, natie en staat en die strijden voor de gelijkheid van alle individuen, volkeren en stammen, ongeacht sociale positie, ras of beroep,” schrijft Grossman. Zolang Stalin niet binnen deze definitie valt wil ik hem hierin graag volgen. Hoewel Stalin de Russen natuurlijk wel naar een glorieuze zege op de nazi strijdkrachten leidde.
De Duitse aanval is begonnen en wordt ingezet met de zwaarste bommenregen ooit. Het hoofd van de luchtvloot, von Richthoven (neef van), denkt dat Rusland hiermee wel vernietigd werd. Grossman schrijft: “Maar niets was minder waar! In die noodlottige uren waarin de reuzenstad Stalingrad met de grond gelijk werd gemaakt, werd Rusland niet geknecht, laat staan vernietigd; te midden van de smeulende as en rook bleven de kracht van het Sovjetvolk, zijn liefde en trouw aan de vrijheid koppig overeind, en het was juist die onuitroeibare kracht die zegevierde over het afgrijselijke, maar vergeefse geweld van zijn onderdrukkers.” Dit klinkt nogal gezwollen en als politiek bruikbare propaganda maar misschien was het wel zo en had de schrijver gewoon gelijk!
In het derde en laatste deel beschrijft Grossman de strijd in de straten van Stalingrad en nog steeds tot aan de laatste pagina’s heb je de stellige indruk dat de Duitsers vele malen sterker zijn dan de Russen. Een bijzonder figuur, ik vermeldde hem al, is de politiek commissaris die kennelijk aan ieder bataljon wordt toegevoegd. In mijn ogen is dat een achterbakse figuur die politiek ongepast gedrag van commandanten of aanvoerders lafhartig door brieft aan ‘de partij’ maar al die commandanten en generaals kunnen kennelijk probleemloos uit de voeten met deze apparatsjiks. Eén van die commissarissen is Krymov die midden in de oorlog lezingen over politieke en internationale kwesties gaf aan soldaten. Zaten die daar werkelijk op te wachten? Hoe het ook zij, nog net op tijd kwamen er enorme troepenversterkingen naar Stalingrad. De Duitsers werden er uiteindelijk vernietigend verslagen.
In een goed gedocumenteerd Nawoord leggen de vertaalsters uitgebreid verantwoording af voor hun werkwijze. Het is ronduit tenenkrommend te moeten lezen hoe Jan en alleman zich tegen deze roman meende te moeten aan bemoeien. Net zoals dat het geval was bij Babi Jar van Koeznetsov. Het pregnante en sarcastische van dit alles is dat de houding van de autoriteiten tegenover deze kapitale geschiedschrijving door Grossman in zo schril contrast staat met de beschrijving door Grossman zelf van de grootsheid van het Rusland onder aanvoering van Stalin! Kortom, de geschiedenis van de publicatie van dit boek is een regelrechte schande. Waarom toch ziet en erkent de zittende magistratuur niet het genie van een schrijver als Vasili Grossman? En laten we wel zijn: alle Russen die in deze magistrale roman beschreven worden steken onverkort de loftrompet af over het postrevolutionaire Rusland van Stalin en De Partij, tussen welke beiden zoals u weet geen enkel verschil bestond. Stalin en de Russen hebben in Stalingrad, niemand kan of mag dat ontkennen, een prestatie van formaat, bijna bovenmenselijk, geleverd. De prijs was hoog, extreem hoog: er sneuvelden zevenhonderdenvijftigduizend soldaten (er zijn schattingen die oplopen tot 1,1 miljoen doden) en meer dan veertigduizend burgers. In dit derde deel komen we de burgers uit deel één niet meer tegen, daarvoor zult u Leven en Lot moeten lezen, de roman die verder gaat waar Stalingrad eindigt.
We moeten er welhaast van uit gaan dat de voortdurende lofzang op de Sovjet-Unie ook voor Grossman onvermijdelijk was, hem ingegeven door censor en partijbons. O, hadden we toch zijn werk kunnen lezen zonder deze verwoestende invloed. Het lijkt me het beste om zodra de schrijver weer hoog opgeeft van de Russische ziel, je daarbij te bedenken dat de censor achter zijn rug stond om mee te kijken bij het schrijven. Neem het hem niet kwalijk, er bestond geen alternatief. Desondanks schreef Grossman met dit Stalingrad een onvergetelijke geschiedschrijvende roman.
Recensie door Enno Nuy
Vasili Grossman, Stalingrad, Uitgeverij Balans, 2024, 909 pagina’s. Vertaald door Annelies de Hertogh en Els de Roon Hertoge.
