Opstand – Marijn Kruk
Historicus en journalist Marijn Kruk schreef met Opstand een verkenning van het rechts-radicale gedachtegoed. De strijd tussen moderniteit en antimoderniteit lijkt op die tussen verlichting en contraverlichting. Individu tegenover gemeenschap, autonomie en rationaliteit tegenover de onderwerping aan een zingevende hiërarchische natuurlijke orde. Beweeglijkheid en vloeibaarheid tegenover de overgeleverde traditie. De aartsconservatief Joseph de Maistre (1753-1821) definieerde zijn vijanden: protestanten, vrijmetselaars, joden, iedereen die zich beroept op abstracte principes, het individuele bewustzijn of die een rationele ordening van de maatschappij voorstaat. Kortom: de idealisten, de atheïsten, de materialisten, de utilitaristen, de journalisten, de juristen, de reformisten en alle soorten intellectuelen.
In de radicaal-rechtse verbeelding anno 2024 zijn het nog steeds dezelfde vijanden als destijds in de 18de eeuw! Complotdenken en apocalyptisch taalgebruik zijn aan de orde van de dag. Het is de immigratie die onze eigen identiteit wegvaagt, het feminisme dat de man verzwakt, de islam die zich ongehinderd in onze seculiere samenleving nestelt en de gender-beweging die het verschil tussen de seksen elimineert. Het gaat hier om niets minder dan de westerse beschaving. De etnische vervanging doet zijn intrede in het debat.
In Nederland hebben we behalve Geert Wilders, Wierd Duk en Thierry Baudet ook mensen als Merijn Gantzert en Eva Vlaardingerbroek. De laatste verklaarde letterlijk: “Als we willen dat onze beschaving overleeft moeten we de grenzen sluiten, beginnen met massadeportaties en onze eigen geboortecijfers opkrikken – snel.” Dat is wat wij, de ‘68 generatie uiteindelijk zouden hebben gebaard: een veelkoppig monster dat uit is op macht, absolute macht. En zo komen we via Pim Fortuin en Wilders bij Baudet. De werkelijke betekenis van Baudet ligt niet in het feit dat hij parlementaire geschiedenis schreef, aldus Kruk, maar in het gegeven dat hij vrijwel alle facetten van de illiberale contrarevolutie in zich verenigt: het klassieke conservatisme, het romantisch nationalisme, het christelijk-identitaire, het ondergangsdenken, de boreale wensdromen, het antiparlementarisme, de EU als bezettingsmacht, de koloniale nostalgie, de alt-right modes van de dag, het antimodernisme, het gewetenloze opportunisme, het rauwe populisme en niet te vergeten het complotdenken.
Uiteindelijk zou met name de Fransman Renaud Camus de toon zetten met zijn complottheorie van de volksvervanging (of omvolking). Daar sloegen populistische politici overal in Europa op aan. 2015 zou het jaar van de doorbraak van radicaal-rechts inluiden.
In 2015 ontstond IS en wie herinnert zich niet de extreem verontrustende beelden van deze fanatieke bijna prehistorische moslims. Houellebecq publiceerde zijn Soumission en in Parijs werden de cartoonisten van Charlie Hebdo afgeslacht door fundamentalistische moslims. Door toedoen van IS komt er een enorme vluchtelingenstroom op gang vanuit het Midden-Oosten naar Europa. Merkel verklaart “Wir schaffen das”. Maar de Europese bevolking is hier niet klaar voor. Orban is de enige die zijn landsgrenzen dichtgooit. In Duitsland wordt de AfD steeds populairder en steeds rechts-radicaler. Aan het eind van dat jaar vinden de vreselijke slachtingen bij onder andere Bataclan plaats. In 2016 volgen nog aanslagen in Zaventem, Istanbul, Nice en in 2017 in Manchester. De angst grijpt om zich heen in West-Europa, radicaal-rechts zet daar vol op in.
Niet dat ik nu zo’n ziener ben, maar ik verwachtte in 2016 winst voor leave in het Brexitreferendum. Tenzij eventueel de jonge Britten massaal zouden gaan stemmen, maar zij lieten een historische kans voorbijgaan. Merkwaardig dat Kruk een vote for remain verwachtte. Hetzelfde geldt voor de overwinning van Trump later dat jaar. Ook ik dacht bij iedere uitglijer van Trump: nou is het voorbij. Maar toen dat telkens weer werd gelogenstraft, raakte ik ervan overtuigd dat Trump Clinton zou verslaan. Met Brexit en Trump zat het rechts-radicale front onmiddellijk in de lift.
In het laatste deel verkent Kruk achtereenvolgens het Verenigd Koninkrijk, Oostenrijk, Frankrijk, Italië en Hongarije, waarna een vluchtige verkenning van de regio aan de andere kant van de Middellandse Zee volgt. In Frankrijk ontmoet hij de geestelijke vader van ‘Le remplacement’, de volksvervanging. Wat in deze bizarre complottheorie voortdurend onderbelicht blijft, is de vraag welke belangen daarmee gediend zouden zijn. Welke elite zou om welke reden de Westerse beschaving willen vervangen? Op die vraag is nog nooit een zinnig antwoord gegeven, sterker nog: ook Kruk stelt die vraag niet! Waarom niet? Ik ga ervan uit dat met die theorie vooral links wordt geframed, maar dat is zo simpel te weerleggen! Camus is een leugenaar en een zwatelaar, waarom zegt Kruk hem dat niet recht in zijn gezicht? Camus doet geen enkele moeite genuanceerd te formuleren en Kruk merkt op dat hij zichtbaar aangedaan is als hij zich door rechters verkeerd begrepen voelt. Ik begrijp dat niet en denk dan alleen maar: ja lul, had dan je intellect gebruikt om te communiceren wat je wél bedoelde. En ik denk er meteen achteraan: dat is precies wat Camus deed.
Mussolini zei al dat we niet terug kunnen naar het verleden. Le Pen, Haider en Fini waren niet de wegwijzers die ons terug in de tijd wilden voeren, maar de wegbereiders voor de populisten die eraan zaten te komen. Nou, dat lijkt in Europa inmiddels wel gelukt.
In het hoofdstuk over Frankenstaat Hongarije doet Kruk helder uit de doeken hoe Orban zich meester maakte van Hongarije en zich door twee Joodse Amerikaanse spindoctors – Arthur Finkelstein en George Birnbaum – liet overhalen om met een ronduit antisemitische campagne George Soros tot zijn grote vijand te maken. Het was nota bene Netanyahu die Finkelstein zou aanbevelen bij Orban!
In het laatste hoofdstuk Het rare Westen laat Kruk zien welke overeenkomsten aangetroffen worden tussen islamisten en Orban. Centraal daarin staat het gevoel dat het eigene verloren dreigt te gaan of al is gegaan. Het Westen van de Verlichting, de abstracte rede en mensenrechten is een ontwrichtende moderniteit: universalistisch, positivistisch en individualistisch. Men noemt dit ook wel cultuurmarxisme. Maar in dit hoofdstuk is het echt grote stappen snel thuis. Wat meer diepgang was hier wel op zijn plaats geweest.
Wat willen de illiberale contrarevolutionairen? Het voortbestaan en revitaliseren van de natiestaat, het christendom, de traditie en het klassieke gezin en niet te vergeten de dominantie van de witte man. Vrouwen doen er niet zo toe in deze contreien. Niet voor niets wordt de trad wife in ere hersteld en bizar genoeg zijn er legio vrouwen die zich zonder problemen in deze totaal ondergeschikte rol kunnen vinden. Schande!
Kruk is toe aan zijn conclusies: “Alles wijst erop dat de missie van de illiberale contrarevolutie gedoemd is. Wie realistisch is accepteert de moderniteit en probeert – Alexis de Tocqueville indachtig – de stroom ervan in zo goed mogelijke banen te leiden.” Ik begrijp niet zo goed waarop zijn optimisme gebaseerd is. Hij onderbouwt het ook in het geheel niet. Voor mij is het te vroeg voor zulke verstrekkende conclusies. Eerst maar eens afwachten wat er in november van dit jaar in de VS gebeurt. Voorlopig richten de illiberalen veel schade aan.
Een buitengewoon nuttig boek, belangrijk ook. Ook al is het een ander boek dan ik verwachtte. Ik had gehoopt een overzicht te krijgen van alle extreemrechtse bewegingen in Europa. Welke facties kunnen worden onderscheiden, waar komen ze vandaan, welke namen en gezichten horen erbij, hoe weten ze elkaar te vinden, hoe hecht zijn de (internationale) samenwerkingsstructuren, hoe ziet hun electoraat eruit, enzovoort. Zo’n compendium zou ik dolgraag lezen. Maar dat is niet wat Kruk ons voorschotelt. Dat neemt niet weg dat ik dit Opstand toch als een helder en zeer informatief boek heb ervaren. Maar er is nog veel werk aan de winkel want het gevaar is nog lang niet geweken.
Het probleem is vooral dat in al deze analyses geen enkele aandacht wordt besteed aan de desastreuze gevolgen van het doorgeschoten kapitalisme. Daar ligt naar mijn stellige overtuiging de voedingsbodem voor alle ‘Blut und Boden’ in het Europa van vandaag. Vergeet al die belachelijke complottheorieën, het is de aanbidding van de markt en de daarmee gepaard gaande eindeloze uitbuiting. Wereldwijd.
Kruk schrijft zakelijk en dat is toereikend voor wat hij beoogt: hoe ziet dat ultrarechts eruit, waar komt het vandaan en hoe werkt het in de praktijk? Kruk is geen prozaïst en hanteert soms lelijk Nederlands (zoals: … ‘en dat staat eraan in de weg dat’… en ergens anders wordt ‘een tafel ingedekt’!) maar daar kijk ik dan maar overheen. Literair valt hier niets te genieten, maar daar was het Kruk ook niet om te doen.
Recensie door Enno Nuy
Marijn Kruk, Opstand. De populistische revolte en de strijd om de ziel van het Westen, 2024, Prometheus, 258 pagina’s
