De engel van het verdwijnen – Slobodan Snajder
Magus, vondeling van de duisternis kondigt op de eerste pagina van dit boek al aan dat hij het niet tot het einde van dit boek zal volhouden. Dat noem ik nog eens een spoiler, maar dit keer wel van de schrijver zelf zodat de uitgever Wereldbibliotheek dit niet meer weg kan geven, had dit op de laatste pagina gestaan dan zouden ze het zeker op de achterflap vermeld hebben.[1]
Op deze eerste en de laatste bladzijden komen we nota bene Paracelsus tegen die voluit (oh wat een naam!) Theofrastus Bombastus Zagrabiensis von Podsused wordt genoemd maar die in het echt Theofrastus Bombastus von Hohenheim (1493-1541) heette.
We zitten in de Tweede Wereldoorlog die in Kroatië uitbreekt in 1941 en de Kroaten besluiten een derde van de Serviërs om te brengen, een derde te assimileren dat wil zeggen te doen bekeren tot het katholicisme en een derde terug te sturen naar hun eigen land. Op één uitzondering na, konden de katholieke prelaten zich probleemloos vinden in deze aanpak. In Kroatië waren twee groeperingen die geweld en terreur uitoefenden. De Ustasa, rechts conservatief, nationalistisch en antisemitisch, dus heulend met de Duitsers, onder leiding van Pavelic. Daarnaast had je de nationalistische en royalistische Cetniks die de koning weer in het zadel wilden helpen. Maar eerlijkheidshalve moeten we ook de Duitsers vermelden terwijl Tito ook niet zachtzinnig omsprong met burgers die ervan verdacht werden stiekem het Stalinisme te blijven aanhangen.
Het verhaal wordt verteld door een in 1941 dertig jaar oud huis (inmiddels door de Duitsers en Kroaten geäriseerd) dat door de schrijver Krleza werd beschreven als armetierig en lelijk, welke kwalificatie door het huis, waar alle Serviërs die er woonden dus uitgeknikkerd werden (de joden waren toen al grotendeels vertrokken, terechtgesteld of afgevoerd - niemand die er wat van zei, laat staan zich ertegen verzette, sommige (?) joden werden gewoon verraden), als beledigend wordt ervaren. Hoe gaat een volk om met een opgedrongen oorlog. Niemand vroeg erom, iedereen moest ermee dealen. Van Magus wordt gezegd dat het een joods kind is maar zeker weten we dat niet. Hij wordt geadopteerd door mevrouw Anastazija, een van de bewoonsters van het volgens Krleza zo armetierige huis.
Merkwaardigerwijs worden in het boek twee lettertypes gebruikt. Lange tijd was ik daarover in verwarring tot ik meende te begrijpen dat het andere lettertype werd gebruikt als het door Krleza zo minnetjes beschreven huis aan het woord was. Maar dan komt daar het hoofdstuk De klokkenluider van de Notre-Dame, tweede optreden en dan wordt ook hier dat andere lettertype gebruikt. Terwijl hier toch echt dat huis niet aan het woord is. Ik ben het spoor bijster. Evenmin begrijp ik waarom er zowel voet- als eindnoten zijn. Wat is het verschil?
De Kroaten zijn de weg kwijt, zijn ze Kroaat of Serviër, nationalist of partizaan, jood of niet-jood! De sfeer in het land wordt met de dag onheilspellender als Snajder schrijft: “Maar daarginds is ook een grootschalige jacht aan de gang en blikkeren snijtanden in het donker. De mensen zullen alleen van moord afzien als het echt niet anders kan. De messen worden geslepen.” Huiveringwekkend is het zevende visioen van het Kind Magus 7 mei 1943! Evenals het lot van dit kind tegen het einde van de oorlog. En vergeten we niet dat er ook in Kroatië concentratiekampen waren, Jasenovac was het grootste kamp waar meer dan honderdduizend gevangen zouden sterven.
En wat te denken van deze prachtige zin: “Denk maar aan wat er onder het bolsjewisme gebeurde: het Russische volk wiste zijn verleden uit en verspeelde daarmee zijn toekomst.” Zoals ook deze passage heel fraai is: “Misschien ziet God alles, maar als het om dit deel van de wereld gaat, lijkt hij al sinds lang een andere kant op te kijken. Wij zijn voor hem niet belangrijk. Hij is al hoogbejaard, en bejaarden zijn vaak verziend en hebben moeite om de juiste bril te vinden.” Wat denkt u, is er een plek op aarde te vinden waarvoor dit niet zou gelden?
Inmiddels is de oorlog ten einde gekomen. En heel af en toe laat de toekomst zich al zien als de Balkan opnieuw in vuur en vlam wordt gezet. Maar vier jaar na de inval van de Duitsers overvalt een tweede revolutie dit land als de partizanen Kroatië in bezit nemen totdat Tito het in heel Joegoslavië voor het zeggen krijgt. Maar nog geen halve eeuw later zou het weer helemaal mis gaan op de Balkan. Wanneer zette die beweging in? Hebben we zitten slapen? Wanneer hadden we de eerste tekenen kunnen zien? Wanneer lieten de volkeren elkaar over de schutting heen opnieuw hun tanden zien?
Centraal in dit boek staat de jonge Anda, weeskind, vader onbekend, dienstmaagd maar vanaf 1942 actief bij de partizanen. Toch wordt ze er na de oorlog van verdacht geen ware patriot te zijn, geen echte socialiste en wordt ze ter heropvoeding opgesloten. In een gesprek met de andere hoofdpersoon uit dit boek, de oude classicus professor Marko Gavranic, over het schaakspel als metafoor citeert de laatste de hertog van Wellington na diens overwinning op Napoleon: “Alleen een nederlaag is erger dan een overwinning.” En tegen haar die zegevierde zegt hij: “Vandaag ben je de winnares, en morgen ben je niets meer waard.” Vlak voor het huis wordt gesloopt haalt het nog een keer herinneringen op en dan komen we deze prachtige zin tegen: “Klopt de geschiedenis aan de deur, dan moeten wij de kelder in. En dat geldt voor heel Kroatië.”
Aan het einde van dit boek houd ik van Anda. Van Snajder las ik eerder het onvergetelijke De reparatie van de wereld en met dit De engel van het verdwijnen schreef hij opnieuw een magistrale roman. Een roman die wordt bevolkt door fictieve figuren als Anda, Gavranic, Magus en Magda maar evenzeer komen we een groot aantal figuranten tegen die we al in de geschiedenisboeken hebben leren kennen of over wie we, zoals ikzelf, tijdens ons leven nog geregeld in de kranten konden lezen. Nee, de echte grote schurken zoals Milosevic, Mladic, Karadzic en Tudman, om er maar een paar te noemen, figureren niet in deze roman. Snajder had hen niet nodig om te laten zien hoe tragisch het lot van de Balkanlanden, of meer specifiek Kroatië, in de vorige eeuw is geweest. En het lijkt wel alsof wij stervelingen niets kunnen ondernemen om ons lot te ontlopen. De geschiedenis gaat met ons aan de haal.
We hebben elkaar nog niet uitgemoord of onze tanden blikkeren alweer over de schutting. Zou het ooit goedkomen, daar op de Balkan? Maar Anda! Anda blijft fier overeind, hoeveel moeite het haar geregeld ook kost. Zij verliest zichzelf niet, blijft zichzelf trouw, is een ongekend moedige vrouw ook al zou zij nooit op deze manier naar zichzelf kijken. Waar Gavranic maar geen keuze wenst te maken, geen standpunt in wil nemen, weet Anda waarvoor zij staat en zij laat zich door niets of niemand van de wijs brengen.
Recensie door Enno Nuy
Slobodan Snajder, De engel van het verdwijnen, De Wereldbibliotheek, 2024, 407 pagina’s. Vertaald door Roel Schuyt
[1] De Wereldbibliotheek heeft er nogal een handje van om op de achterflap van de door hen uitgegeven boeken de clou van een boek alvast weg te geven, ook als de schrijver dat zelf pas na een paar honderd pagina’s wenst te onthullen. Bij dit boek heeft de uitgever zich gelukkig gedragen, ze kunnen het wel, als ze maar willen.
