De uitvinder van de natuur – Andrea Wulf
Alexander von Humboldt (1769-1859) was na Napoleon de bekendste man van zijn tijd. Hij was een fel tegenstander van slavernij, vermeldt Andrea Wulf al op de eerste pagina’s van deze vuistdikke en veel geprezen biografie. Juist in de tijd dat de wetenschappen tot grote bloei kwamen en de wetenschappers op zoek gingen naar algemene natuurwetten, stelde Humboldt dat de natuur met het gevoel moest worden ervaren.
Verbluffend en intimiderend maar ook jaloersmakend om te lezen in welk een razend tempo Alexander von Humboldt zich talloze academische disciplines eigen wist te maken. Jaloersmakend ook is de episode waarin Wulf de kruisbestuiving tussen Humboldt en Goethe beschrijft. Humboldt experimenteerde met dieren maar ook met zijn eigen lichaam en was daarin niet bepaald zachtzinnig. En hij onthield alles wat hij gelezen of bestudeerd had, werkelijk fenomenaal!
Nauwelijks in Venezuela aangekomen, we schrijven 1799, werd Humboldt tot zijn afschuw geconfronteerd met slavernij. Hij werd prompt abolitionist voor het leven. En hier al constateerde hij milieu- en klimaatschade als gevolg van boskap en landbouwtechnieken. Als geen ander realiseerde hij zich dat alles met alles samenhing. Humboldt nam afscheid van de Aristoteliaanse visie dat wat de natuur produceerde omwille van de mens geschiedde. Ook Linnaeus hing die visie aan. De waarde van afzonderlijke verschijnselen lag uitsluitend in hun relatie tot het grotere geheel, schreef hij. Hij ontwikkelde Naturgemälde waarin hij schetsmatig liet zien hoe alles in de natuur met elkaar verbonden was, taxonomieën waren aan hem niet besteed.
En ondertussen had Napoleon (1769-1821) besloten een hekel te hebben aan Humboldt, ook al was Bonaparte een groot voorvechter van de wetenschap en wetenschappers. Met moeite kon een verbanning uit Frankrijk van Humboldt door Napoleon voorkomen worden. In het door oorlogen geteisterde Europa was er van vrij reizen geen sprake. Daarbuiten trouwens ook niet. Humboldt had expliciete toestemming van de Spaanse koning nodig voor zijn reizen door Zuid Amerika en een reis naar India en de Himalaya bleek onmogelijk omdat hij daartoe geen toestemming kreeg van de Britse Oost-Indische Compagnie, die niets moest hebben van het antikolonialisme van Humboldt. Hij zou de Himalaya nooit bezoeken of beklimmen.
Natuurlijk komen we ook Darwin (1809-1882), veertig jaar jonger dan Humboldt, tegen. Wulf laat zien hoezeer Darwin door Humboldt geïnspireerd en beïnvloed werd. Prachtig om te lezen over zulke enorme wetenschappers! In 1842 zou de grote wetenschapper, hij was toen 72 jaar oud, Darwin in Engeland bezoeken, bij welke gelegenheid Humboldt weer eens zo uitgebreid aan het woord was en bleef dat de ontmoeting voor Darwin eigenlijk op een deceptie uitliep, zonder overigens zijn diepe bewondering voor de man te verliezen. Darwin publiceerde in november 1859 zijn On The origin of species. In mei van datzelfde jaar overleed Humboldt. Had hij maar honderd jaar mogen worden! Je zou hem zo gegund hebben zich de inzichten van de door hem geïnspireerde Darwin eigen te maken.
Het levenswerk van Humboldt was het vierdelige Kosmos, waarin het woord ‘God’ niet éénmaal voorkwam. In zijn ogen was de natuur bezield door één ademtocht, een ademtocht die van de aarde zelf kwam, niet aangestuurd door een goddelijke macht. Ook Henry David Thoreau (1817-1862) zou in Humboldt een geweldige inspiratiebron vinden. Het is niet gewaagd te beweren dat diens Walden nooit tot stand zou zijn gekomen zonder Kosmos van Humboldt.
Deze vermoedelijk grootste wetenschapper uit de menselijke geschiedenis stierf op 89-jarige leeftijd in 1859. De biograaf, Andrea Wulf, sluit haar meer dan voortreffelijke studie af met drie hoofdstukken van grote namen uit de wetenschap, die nadrukkelijk werden geïnspireerd door de grootste van allen: Alexander von Humboldt.
De uitzonderlijke talenten en functies van von Humboldt toonden zijn duizelingwekkende persoonlijkheid, intellect en talent. Een willekeurige greep uit zijn ongekend rijke leven leidt tot een onvoorstelbare palmares: Uitvinder van isothermen en de magnetische evenaar. Formuleerde de natuur als web van leven, zelfs het kleinste bestond niet op zichzelf maar in samenhang met de omgeving. Ontwikkelde de moderne mijnbouw. De eerste die door de mens veroorzaakte klimaatverandering aan de kaak stelde. Formuleerde al de samenhang tussen alle dingen ver voordat James Lovelock zijn Gaia-these ontwikkelde. Introduceerde de paranoot in Europa. Hij bewees dat de Amazone en de Orinoco met elkaar verbonden waren door de Casiquiare. Hij ontdekte de ‘sleutelsoort’ zonder die als zodanig te benoemen: een soort die essentieel is voor een ecosysteem. Hij beschouwde een getrouwde man als een verloren mens. En was duidelijk geporteerd voor Männerfreundschaft maar van in die jaren bepaald nog niet geaccepteerde homoseksuele neigingen kon men hem nooit verdenken of betichten.
Zelf schreef hij geen behoefte te hebben aan zinnelijkheid. Humboldt was de meest ervaren bergbeklimmer van zijn tijd. Maakte schetsen van Incamonumenten en legde woordenlijsten van vreemde talen aan. Was geoloog en onderzocht aardmagnetisme. Was de ontdekker van de magnetische evenaar. Hij was kruier voor de bouw van een Parijse vrijheidstempel in 1790. Hij was de eerste die een verband legde tussen kolonialisme en de verwoesting van de natuurlijke omgeving. Hij schreef letterlijk: “De drang der naties tot herscheppen beroofde de aarde geleidelijk van haar tooi”. Hij was een radicaal tegenstander van slavernij en betoogde overal dat er geen superieure of inferieure rassen bestonden. Ook was hij een sterk voorstander van een onafhankelijk Zuid-Amerika. Benoemd tot kamerheer van koning Frederik Willem III ook al was en bleef hij zijn hele leven een republikeinse liberaal. Schreef met zijn Essai sur la geographie des plantes als eerste over ecologie. Hij begreep de verbanden tussen planten, klimaat en geografie. Hij begreep als eerste, op grond van zijn botanisch onderzoek, dat Afrika en Zuid-Amerika ooit met elkaar verbonden moesten zijn geweest. Voorvoelde dat er sprake moest zijn van een proces dat later door Darwin evolutie genoemd zou worden. Schreef extreem veel brieven, het moeten er tienduizenden geweest zijn, naar talloze wetenschappers en informanten over de hele wereld.
Was met zijn afwijzen van kolonialisme ook een groot inspirator voor Simon Bolivar. (Nooit geweten trouwens dat Bolivar een veilig heenkomen zocht en vond in Curaçao in 1812 toen hij weer eens moest vluchten voor de Spanjaarden.) Verdiepte zich ook nog eens in de kosmologie en geologie en bekwaamde zich in vergelijkende taalstudies. Voorspelde en ontdekte diamanten in de Oeral. Waarschuwde toen al voor de schade die werd aangericht door intensieve landbouw en waarschuwde ook voor ongecontroleerde houtkap ten behoeve van stoommachines. Waarschuwde toen reeds dat de mens het klimaat beïnvloedde door ontbossing, niets ontziende irrigatie en de productie van stoom en gas. Verrichtte als eerste klimaatonderzoek overal ter wereld om de invloed van de mens op het klimaat te kunnen vaststellen. Was de eerste die klimaat beschouwde en beschreef als een systeem van complexe wisselwerkingen tussen dampkring, oceanen en grote landoppervlakten. Schetste als eerste de mogelijkheid en technische haalbaarheid van een kanaal door Panama.
Hij maakte zijn denken, kennen en kunnen toegankelijk voor niet alleen wetenschappers maar zeker ook voor de geïnteresseerde leek en er waren weinig mensen zo immens populair als Alexander von Humboldt, onder alle lagen van de bevolking.
Dit is een zeer goed geschreven en voortreffelijk gedocumenteerde biografie. Uitstekend vertaald ook (Behalve die twee keer dat de vertaalsters melden dat iemand ‘zich niet liet bidden’, dat is toch wat al te archaïsch Nederlands). Bij sommige passages vraag je je af hoe de schrijfster weet zou hebben van sommige zaken. Zo schrijft ze dat de broer van Alexander moeite had met diens mannelijke metgezellen; hij zou vrezen dat zulke contacten minder gepast konden zijn. Maar ik vraag me dan af of ze dat ergens heeft kunnen lezen, wat waren haar bronnen? Niettemin, Wulf heeft een vlotte pen en deze levensbeschrijving leest als een wervelende avonturenroman, mede ook door de niet aflatende stroom van intrigerende en grote namen die in het leven van Humboldt figureerden. Het is een echt ‘leesboek’ geworden waarin Humboldt de ruimte kreeg die hij verdiende. Jammer dat ik na 415 pagina’s toch echt de laatste bladzijde omsloeg. Maar wat een genot om eindelijk een voortreffelijke biografie van de geweldenaar Humboldt gelezen te hebben.
Hoe vaak niet kwam ik deze uomo universale tegen in alle boeken die ik las en hoe inspirerend zijn wetenschappers van zijn statuur niet? Hun intellect is wellicht intimiderend maar je vergeet dat meteen zodra je kennisneemt van de vruchten van hun geestelijke inspanningen. En bovenal is me duidelijk geworden dat de roofbouw van homo sapiens geen eigenschap van het antropoceen is maar zich al in de achttiende eeuw wereldwijd voltrok. Niet dat wij onszelf daarom minder schuldig zouden hoeven voelen, opmerkelijk is het zeker. Laat me hier afsluiten met enkele fraaie aforismen die ik in dit prachtige boek van Andrea Wulf tegenkwam.
Slavernij is de dochter van de duisternis. Simon Bolivar
De natuur is de onfeilbare leermeester van de mens. Simon Bolivar
Door kennis komt men tot denken, met denken komt macht. Alexander von Humboldt
Kennis kan de scheppende kracht van de verbeelding nooit vernietigen, ze brengt opwinding, verbazing en verwondering. Alexander von Humboldt
Recensie door Enno Nuy
Andrea Wulf, De uitvinder van de natuur. Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt, Atlas Contact, 2023, 572 pagina’s
