2024. De aanval op de liberale democratie – Dirk Verhofstadt
35 jaar geleden publiceerde de Amerikaanse politicoloog en filosoof Francis Fukuyama zijn beruchte essay The End of History? in het tijdschrift The National Interest dat later in boekvorm verscheen onder de titel The End of History and the Last Man. Daarin beschreef hij hoe we na het einde van de Koude Oorlog met de val van de Berlijnse Muur terechtkwamen op ‘het eindpunt van de ideologische evolutie van de mensheid en de universalisering van de Westerse liberale democratie als de uiteindelijke vorm van menselijk bestuur’. Een van zijn argumenten was dat ‘bij democratieën zowel externe als interne oorlogen en conflicten systematisch afnemen’ en dat steeds meer mensen verlangden naar een systeem van een parlementaire democratie met verkozen machthebbers en een betrouwbare rechtsorde. Maar een van de belangrijkste premissen was de drang van burgers naar een systeem waarin hun rechten en vrijheden, hun bestaanszekerheid en welvaart, en hun recht op zelfbeschikking en impact op het bestuur, zo goed als onstuitbaar was, zelfs voor de ergste dictators.
In de voorbije jaren zien we evenwel een revival van autoritaire politieke systemen die steunen op religieus fundamentalistische, exclusief nationalistische en extreemrechtse ideologieën. De steun voor autoritaire leiders is fors toegenomen. Uit onderzoek van De Stemming in mei 2023, bleek dat 35 procent van de Vlamingen een sterke leider verkiest 'zonder dat die zich druk moet maken om het parlement en verkiezingen'.[1] Bij de kiezers van Vlaams Belang loopt dit zelfs op tot 47%. Een dergelijke visie wordt ook gedeeld in tal van andere westerse democratieën. Dat betekent dat een aanzienlijk deel van de bevolking nog nauwelijks gelooft in de kracht en het belang van de democratie en haar stem geeft aan extremistische partijen. Vooral extreemrechts lijkt daarbij te winnen zoals we zagen bij de verkiezingen in Nederland, Frankrijk, Italië, Zweden, Finland, Zwitserland en Slowakije. In Hongarije is de extreemrechtse Viktor Orbán al sinds 2010 ononderbroken aan de macht en werpt zich op als het boegbeeld van de ‘illiberale democratie’, een bestuurssysteem dat haar ‘niet-democratische praktijken achter formeel-democratische instellingen en procedures’ verbergt.[2]
In steeds meer landen zien we hoe extreemrechts zich keert tegen de compromissenpolitiek die nu eenmaal inherent is een democratisch systeem. Als geen enkele democratische partij de absolute meerderheid haalt, dan is men verplicht om in een coalitieregering akkoorden te sluiten. Om dat te vermijden, sturen extreemrechtse partijen er vaak op aan om de grondwet en internationale verdragen aan te passen of te omzeilen. Zo willen ze meer ‘stabiliteit’ creëren door de grootste politieke partij een bonus te geven die dan een overwicht krijgt in het parlement. Dat gebeurde reeds in Hongarije waar Orbán de kieswetgeving heeft veranderd ten voordele van zijn Fidesz-partij.[3] Ook de Italiaanse premier Georgia Meloni, leider van de extreemrechtse Fratelli d’Italia, wil een ingrijpende grondwetswijziging doorvoeren door de coalitie van de winnende kandidaat-premier een bonus te geven zodat die 55 procent van de zetels in de beide kamers zou krijgen.[4] Tegelijk proberen extreemrechtse partijen die aan de macht zijn, meer greep te krijgen op de rechterlijke macht. Zo werden in Hongarije heel wat politieke rechters benoemd. Hetzelfde gebeurde in Polen onder het bewind van de extreemrechtse PiS-partij die veel invloed verwierf in de aanstelling van rechters. Zo kan het parlement er rechtstreeks rechters van het Pools Constitutioneel Hof benoemen en ontslaan. Dat Hof stelt ook dat het EU-recht geen voorrang heeft over het Poolse recht.[5]
Het ziet er naar uit dat de liberale democratie in 2024 nog meer onder druk zal komen. Na de Nederlandse verkiezingen van 22 november 2023, waarbij de extreemrechtse partij PVV van Geert Wilders als grootste uit de bus kwam, besloten drie andere partijen om met hem te onderhandelen over de Nederlandse grondrechten en rechtsstaat.[6] Een aantal voorstellen van Wilders zijn volgens juristen immers antirechtsstatelijk, want in strijd met de grondwet zoals onder andere het sluiten van moskeeën en het verbieden van islamitisch onderwijs. Het is onbegrijpelijk dat die democratische partijen zelfs nog maar bereid zijn om over die grondrechten te onderhandelen. Het voorspelt alvast niet veel goeds als het over standpunten – zoals over migratie en sociale zekerheid – zal gaan die botsen met internationale verdragen. Zo beloofde Wilders aan zijn kiezers de opzegging van het VN-Vluchtelingenverdrag, pushbacks van asielzoekers, een verbod op korans, een bindend referendum over een Nexit, het aan banden leggen van de studiemigratie, politieke neutraliteit van de leraren, enzovoort.[7] Willen de democratische partijen in Nederland echt dat risico nemen? Of slagen ze erin te weerstaan aan die extreemrechtse lokroep en houden ze Wilders van de macht?
In Rusland is al lang geen sprake meer van een liberale democratie, al heeft die eigenlijk nooit echt bestaan. Jeltsin trad op 31 december 1999 af en stelde Poetin aan tot president van de Russische Federatie, een positie die hij enkel tussen 2008 en 2012 opgaf aan Dmitri Medvedev, maar na een grondwetswijziging opnieuw met alle middelen verdedigde. De Track Record van Poetin is intussen bekend. Hij legde de vrije pers aan banden en liet tal van critici en politieke tegenstanders (vaak letterlijk) uit de weg ruimen. Denk aan de journaliste Anna Politkovskaja en de oppositieleider Boris Nemtsov die werden doodgeschoten. In 2014 annexeerde hij het schiereiland de Krim, steunde Russisch gezinde separatisten in Donetsk en Loehansk en viel op 24 februari 2022 Oekraïne binnen. Net als andere extreemrechtse politici droomt hij van het herstel van zijn ‘historisch recht’ om het verleden te herstellen. Zo ijvert hij voor een herstel van het groot Russisch Rijk om alle Slavische volkeren opnieuw te verenigen. In maart 2024 zijn er opnieuw presidentsverkiezingen en ook nu zal Poetin die naar zijn hand zetten. Zo liet hij oppositieleider Aleksej Navalny overbrengen naar een strafkamp in Siberië en mocht de tegenkandidate Jekaterina Doentsova, die de democratie wil herstellen in Rusland, niet deelnemen aan de verkiezingen.[8] De uitslag ligt dus op voorhand vast. Iedereen weet dat Poetin een strijd voert tegen de liberale democratie en zelfs tal van extreemrechtse kandidaten in het westen financieel steunt, zoals onder meer Marine Le Pen in Frankrijk. Ook Filip Dewinter sprak zich meermaals uit voor Poetin en hield in 2015 een toespraak voor de Doema. ‘Rusland is onze bondgenoot, geen vijand,’ verklaarde Dewinter nog net voor de inval in Oekraïne.[9]
Op 9 juni 2024 volgen dan verkiezingen in België en Vlaanderen. Volgens de peilingen zou het Vlaams Belang daarbij ruim een kwart van de kiezers kunnen overtuigen en zo de grootste partij van Vlaanderen worden. De cruciale vraag is dan of de andere Vlaams-nationalistische partij N-VA bereid zou zijn om samen een regering te vormen. Bart De Wever houdt de boot af door te wijzen op extremistische figuren binnen het VB zoals Dries Van Langenhove en Filip Dewinter. De eerste heeft zijn parlementair mandaat al opgezegd, al blijft hij via sociale media heel actief als een soort propagandist voor het VB, en de tweede zou bij de komende verkiezingen slechts als lijstduwer fungeren. Voor Jan Jambon een teken dat het blijkbaar de goede richting uitgaat.[10] Men heeft het dus eerder over de figuren dan over de ideeën van de extreemrechtse partij in Vlaanderen. Zo blijft men oorverdovend stil over een TikTok-filmpje waarin Tom Van Grieken zei dat ze ‘in 2024 de rekening gaan presenteren aan al die linkse leerkrachten’.[11] Eén dag later lanceerden de Vlaams Belang-jongeren een kliklijn om dergelijke leerkrachten anoniem aan te geven.[12] Wat bedoelt het VB hiermee? Zullen al die vermeende linkse leraars ontslagen worden? En wat dan met al die niet-linkse leerkrachten die in hun lessen wijzen op het gevaar van extreemrechts, exclusief nationalisme en de collaboratie? En zal het dan beperkt blijven tot de leerkrachten, of zal elke persoon die in de Vlaamse overheidsdienst werkt moeten opletten op zijn of haar woorden? Ook hier kan men enkel hopen dat alle democratische partijen principieel zullen weigeren om samen te werken met het VB.
Maar waarom dan? Het gaat niet enkel en alleen om dergelijke uitspraken van Tom Van Grieken in een TikTok-filmpje of op andere sociale media. Het gaat ook en vooral om hun scherpe kritiek op de onafhankelijke rechterlijke macht, hun dehumaniserende taal tegenover vreemdelingen, hun ongrondwettelijke voorstellen om ons land te hervormen. Op haar congres van juni 2023 verkondigde Vlaams Belang dat het in 2024 – als ze de macht heeft – de onafhankelijkheid van Vlaanderen uit te roepen om dan in 2029 met de Franstaligen tot een boedelscheiding te komen. Dit is complete nonsens. Onze grondwet laat dit niet toe, tenzij men de bestaande regels ervan toepast en de nodige gekwalificeerde meerderheden in de diverse parlementen verkrijgt. Wat het VB wil doen, is een scenario zoals in Catalonië waar men eenzijdig de onafhankelijkheid uitriep, tegen de Spaanse grondwet in, en waarvan de regio tot vandaag zware – ook financiële en economische – gevolgen draagt. Die ongrondwettelijke stap van het VB moet aangeklaagd worden als een aanslag op de vreedzaamheid en welvaart in ons land. Ook dit is een aanval op de liberale democratie, net als hun innige connecties met Russische en Chinese spionnen die er enkel op uit zijn om onze democratische verworvenheden te destabiliseren of te ondermijnen.
In 2024, zijn er verkiezingen in Duitsland. Eerst in juni voor het Europees parlement – zoals in andere Europese landen – maar ook in september in de drie voormalige Oost-Duitse deelstaten Saksen, Thüringen en Brandenburg. Volgens de peilingen haalt de extreemrechtse Alternative für Deutschland daar 32 procent van de stemmen.[13] Eén van hun belangrijkste eisen is het herinvoeren van de Duitse mark als betaalmiddel. De partij wil ook de Duitse grondwet en de Conventie van Genève herzien ‘tegen de dreiging voor Europa door bevolkingsexplosies en migratiestromen’. Zo moeten asielzoekers aan de grens weggestuurd kunnen worden, met alle mogelijke middelen. Verschillende AfD-politici hebben zich na de Russische aanval op Oekraïne pro-Russisch uitgelaten en uit onderzoek blijkt dat pro-Russische boodschappen en complottheorieën de meeste steun krijgen van AfD-kiezers.[14] Ook deze partij past verklikking toe om vermeende linkse leerkrachten aan te geven en te verwijderen. In 2025 volgen dan de verkiezingen voor het federaal parlement. De kans bestaat dat de conservatieve krachten in Duitsland een regering met de AfD overwegen, wat ongezien zou zijn sinds de nederlaag van Duitsland op het einde van de Tweede Wereldoorlog.
En dan is er nog de Verenigde Staten waar Donald Trump die in de peilingen duidelijk op kop ligt tegenover president Joe Biden.[15] De vele rechtszaken tegen de oud-president lijken hem geen electorale schade toe te brengen, al wordt de rol van Trump bij de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 steeds duidelijker. In de laatste weken van 2023 gebruikte hij zelfs steeds hardere taal. Zo zei hij dat migranten zonder papieren ‘het bloed van ons land vergiftigen’ en dat zijn politieke tegenstanders ‘ongedierte’ zijn, uitspraken die doen denken aan de taal van de nazi’s in de jaren dertig.[16] Ook het woord ‘deporteren’ is geen taboe meer. Zo wil hij, eenmaal terug aan de macht, grote detentiekampen opzetten en miljoenen mensen zonder papieren deporteren. Tegelijk wil hij de bestormers van het Capitool die veroordeeld zijn, gratie verlenen. Maar de gevaarlijkste stap die Trump richting een autoritaire staat wil zetten, is zijn plan om de ambtelijke bescherming van vijftigduizend ambtenaren af te schaffen en ze te vervangen door loyalisten, het zogenaamde Schedule F. Via politieke benoemingen zou Trump op die manier ‘zijn’ mensen kunnen plaatsen op cruciale domeinen, onder meer Justitie, de FBI, het Pentagon en het ministerie van Buitenlandse Zaken. Volgens The New York Times zouden lijsten klaarliggen van ambtenaren die zullen worden ontslagen omdat ze tijdens zijn eerste ambtstermijn niet coöperatief genoeg werden geacht.[17] Tenslotte wil Trump een juridische indekking voor de autoritaire stappen die hij wil zetten. Dit betekent niet minder dan een ontmanteling van de rechtsstaat en een rechtstreekse bedreiging van de liberale democratie.[18]
2024 wordt dus een jaar waarin de liberale democratie zwaar onder druk zal komen te staan. Dat maakt de sense of urgency voor de democratische partijen om weerwerk te bieden alleen maar groter. Het belangrijkste is dat ze écht moeten samenwerken om de problemen aan te pakken. Alleen goed bestuur, een geloofwaardig en efficiënt beleid kan kiezers ervan weerhouden om voor extremisten te stemmen. Tegelijk moeten democratische partijen zich principieel blijven uitspreken tegen elke samenwerking met extreemrechts. Ze mogen de deur naar de macht voor hen niet openzetten, zelfs niet op een kier. Ze moeten stoppen met radicale ideeën van extreemrechts over te nemen want het origineel zal altijd aantrekkelijker blijven. Ze moeten stoppen met extreemrechts te normaliseren. En de media moeten extreemrechtse partijen en politici veel kritischer aanpakken en hun ware bedoelingen blootleggen. Begin al met de vraag wat Tom Van Grieken concreet bedoelt als hij zegt dat hij in 2024 de rekening zal presenteren aan al die linkse leerkrachten.
Dirk Verhofstadt
De auteur is moraalfilosoof en auteur van Dagboek 1933. Het gevaar van extreemrechts.
[1] De Stemming is een onderzoek in opdracht van VRT NWS en De Standaard, online uitgevoerd bij 2.092 Vlamingen door de universiteiten van Brussel en Antwerpen, onder leiding van Stefaan Walgrave (UA) en Jonas Lefevere (VUB). De steekproef vond plaats tussen 13 en 23 maart 2023.
[2] Lluís Bonet, Mariano Martín Zamorano, Cultural policies in illiberal democracies: a conceptual framework based on the Polish and Hungarian governing experiences, International Journal of Cultural Policy, Volume 27, 2021, pp. 559-573.
[3] Kim Lane Scheppele, How Viktor Orbán Wins, Journal of Democracy, July 2022, Volume 33, pp. 45-61.
[4] Italiaanse ministers steunen controversiële grondwethervorming van Meloni, Het Laatste Nieuws, 3 november 2023.
[5] https://www.amnesty.nl/wat-we-doen/landen/mensenrechtensituatie-in-polen/onafhankelijke-rechtspraak-aangetast
[6] Wilders en Plasterk gaan in duisternis gehuld met VVD, NSC en BBB onderhandelen over grondrechten, BNN-VARA, 14 december 2023.
[7] Marc Chavannas, Deze ideeën van Wilders zijn in strijd met het recht, De Correspondent, 12 december 2023.
[8] Poetin probeert Navalny in een nog diepere vergeetput te duwen, De Standaard, 25 december 2023. Kandidate die Poetin wilde uitdagen uitgesloten van verkiezingen, NOS, 23 december 2023.
[9] Filip Dewinter op X (het vroegere Twitter), 26 januari 2022.
[10] Jan Jambon (N-VA) ziet "verschuivingen in goeie richting" bij Vlaams Belang: “De bal ligt in hun kamp”, Het Laatste Nieuws, 19 november 2023
[11] Ophef rond 1 september-filmpje van Tom Van Grieken waarin hij linkse leerkrachten in 2024 ‘rekening’ belooft te ‘presenteren’, De Morgen, 1 september 2023.
[12] Vlaams Belang Jongeren promoot kliklijn tegen linkse leerkrachten: “Zware intimidatie”, Het Laatste Nieuws, 2 september 2021.
[13] The AfD is gaining popularity in East Germany with 32 percent, Voice of Europe,
[14] https://www.duitslandinstituut.nl/artikel/51905/russische-propaganda-slaat-aan-in-oost-duitsland
[15] CNN-peilingen geven Trump voorsprong tegenover Biden in twee sleutelstaten die hij vorige keer verloor, Het Nieuwsblad, 11 december 2023.
[16] "Ongedierte" en "migranten die het bloed van het land vergiftigen": harde campagnetaal van Trump baart zorgen, VRT NWS, 17 december 2023.
[17] Trump Has a Master Plan for Destroying the ‘Deep State’, The New York Times, 27 november 2023.
[18] Volgens Trump is dit noodzakelijk als antwoord op het gevaar van de ‘deep state’. Dat is een complottheorie die stelt dat niet de democratisch gekozen leiders het voor het zeggen hebben, maar wel een ‘onzichtbare en invloedrijke elite’ uit de politieke, economische, militaire en intellectuele wereld. Voor deze theorie bestaat er geen enkele aanwijzing of bewijs.
