Geen windmolenparken op zee - Tamara van den Berg

“Verantwoordelijkheid is het fundamentele gebod geworden in de moderne beschaving, en het zou een onvermijdelijk criterium moeten zijn om menselijke handelingen te beoordelen en te evalueren, inclusief, op een bijzondere manier, ontwikkelingsactiviteiten.” Hans Jonas

De invloed van de mens op de aarde is ongekend groot, met als gevolg dat we leven in een omgeving die wordt gekenmerkt door klimaatverandering, verlies van biodiversiteit en toenemende vervuiling. De noodzaak om over te stappen naar duurzame energie, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, is evident. Het ambitieuze project van het realiseren van windmolenparken op zee plaatst ons echter wel voor een dilemma: de noodzaak van duurzame energieopwekking voor de instandhouding van ons luxeleven versus de bescherming van onze kwetsbare ecologische systemen. Mensen zullen hun luxeleven kunnen blijven leven zoals ze dat altijd hebben gedaan, maar wel met als gevolg minder dieren en een vervuilde oceaan. Windparken op zee zijn dus een no-go.

Om ervoor te zorgen dat deze windmolenparken niet leiden tot een grote milieuramp, moeten we de transitie naar duurzame energie vanuit een ander paradigma benaderen. Deze noodzakelijke paradigmaverandering draagt bij aan een diepere, meer inclusieve manier van denken die rekening houdt met alle levensvormen op aarde, nu en in de toekomst. Het is van belang om de invloed van het uitbreiden van het niet-schadeprincipe op onze besluitvorming te onderzoeken en te overwegen hoe het voorzorgsprincipe kan worden toegepast om schade, nu of in de toekomst, te beperken of te voorkomen. Daarnaast is het noodzakelijk om de blinde vlekken van de mens te onderzoeken door middel van filosofie, wat zorgt voor een nieuwe, waardevolle kijk en helpt om een toekomst met een zee vol windmolens te voorkomen.

De balans tussen duurzaamheid en leed

Groen liberalisme is een politieke filosofie die het liberalisme, de filosofie van individuele vrijheid, uitbreidt voor het tijdperk van het antropoceen. Het introduceert een consistentere vorm van het niet-schadenprincipe, door de morele cirkel uit te breiden naar niet alleen mensen, maar ook niet-menselijke dieren en toekomstige generaties. Dit betekent dat we handelingen die schade kunnen veroorzaken aan alle voelende wezens moeten vermijden, om zo slachtoffers tegen onnodig leed te beschermen. Groen liberalisme benadrukt onze plicht om anderen geen schade toe te brengen (Van Den Berg, 2019).

Wanneer we vanuit de groen liberale visie naar de ontwikkelingen rondom het realiseren
van windmolenparken op zee kijken, is het essentieel om te starten met het toepassen van het niet-schadenprincipe. Dit principe, geïnspireerd door John Stuart Mills werk 'On Liberty' (1859), stelt dat we bij elke actie die we ondernemen onszelf de cruciale vraag moeten stellen: veroorzaakt deze handeling onnodige of vermijdbare schade? Het begrip 'schade' is echter vaak onderwerp van discussie en hangt sterk af van interpretatie en context. Hoewel het realiseren van windmolenparken een positieve bijdrage levert aan hernieuwbare energie (Greenpeace Nederland, 2022), toont onderzoek aan dat het negatieve gevolgen heeft voor andere voelende wezens. Studies hebben namelijk aangetoond dat windmolens een direct gevaar vormen voor bepaalde vogelsoorten. Ze komen in botsing met de wieken en raken daardoor gewond of komen te overlijden (Lambrechts, 2023). Daarnaast is aangetoond dat vogels windmolens vermijden, wat hun leefgebied steeds verder verkleint (Van Kooten, 2018).

Ook de impact op zeezoogdieren is groot door komst van windmolenparken (Onderzoek naar invloed van windparken op bruinvissen en zeehonden, z.d.). Het geluid van bouwactiviteiten, zoals heien, draagt ver onder water en verstoort daarmee de natuurlijke leefomgeving van zeezoogdieren. Dit heeft ernstige gevolgen voor de communicatie en navigatie van zeezoogdieren, zoals bruinvissen en walvissen (Van Kooten, 2018).

Deze voorbeelden van schade, die in dit geval dieren wordt aangedaan, benadrukken de noodzaak voor een andere kijk op de realisatie van windmolenparken op zee. De schade die wij hiermee als mensen toebrengen aan dieren is niet meer verdedigbaar. Aan de ene kant het milieu en de natuur willen redden en aan de andere kant de natuur vernietigen door de leefomgeving van veel dieren zo te verstoren dat het op den duur onleefbaar wordt. Deze paradox onderstreept dat vanuit het niet-schadenprincipe de realisatie van dit soort projecten niet mogelijk zouden moeten zijn

Een noodzakelijke paradigmaverandering

Het antropoceen, vaak het geologisch tijdperk van de mens genoemd, kenmerkt een tijd waarin menselijke activiteiten een grote invloed hebben op de aarde. Dit tijdperk wordt geplaagd door grote milieuproblemen, zoals klimaatverandering en biodiversiteitsverlies. Klimaatverandering uit zich in veranderende weerpatronen (Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, 2023), en het verlies van biodiversiteit wordt voornamelijk veroorzaakt door verstening en overbevissing (Ballemans, 2022).

Historisch gezien werden beslissingen genomen met het oog op menselijke belangen, maar vaak ten koste van de natuur. Zelfs nu, onder toenemende milieudruk, zet de mens zijn behoeften voorop. Gelukkig groeit het besef dat deze benadering niet houdbaar is, en wordt er steeds meer gezocht naar een evenwicht tussen de menselijke drang tot ontwikkeling en natuurbehoud.

Hoewel het besef groeit en we op zoek lijken naar een oplossing voor een duurzame vorm van energie, handelt de mens er nog altijd niet naar. Bij de voorgestelde aanleg van 30.000 windmolens in de Noordzee (Energieakkoord voor duurzame groei, 2013) is vooral gekeken naar de menselijke behoeften. We zien de windmolens als een groene oplossing voor onze energiebehoeften, maar het bredere perspectief mist. Deze ontwikkeling is aantoonbaar niet de beste oplossing voor mens, dier en natuur. We zijn hier vooral bezig om in onze huidige behoeften aan energie te voorzien, en adresseren niet de daadwerkelijke onderliggende problemen. Namelijk onze steeds verder groeiende behoefte aan energie, die ondersteunend is aan onze drang tot economische en technologische vooruitgang. Deze vooruitgang dient de mens, maar gaat ten koste van dieren en toekomstige generaties.

De oplossing is te vinden in de overgang naar het sentiëntisme, zoals bepleit door utilitaristische filosofen Jeremy Bentham en Peter Singer. Sentiëntisme verleent een morele status aan alle wezens met het vermogen tot voelen of bewustzijn, en erkent hun belangen. Bentham's vraag: "Kunnen ze lijden?" en Singers uitbreiding daarop in de dierenethiek benadrukken het belang van een ethisch kader dat verder reikt dan alleen menselijke belangen (Tännsjö, 2013).

Deze noodzakelijke verschuiving naar het sentiëntisme is een fundamentele verandering
in hoe we de wereld zien en ermee omgaan. Het gaat niet alleen om het vervangen van energiebronnen, maar ook om een diepgaande verandering in onze waarden ten opzichte van alles dat leeft. Sentiëntisme biedt een inclusiever, ethischer en duurzamer afwegingskader waardoor de afweging om windmolens te plaatsen op zee nooit positief zou kunnen uitvallen.

Een voorzichtige toekomst

Niet alleen niet menselijke dieren worden geconfronteerd met de nadelige gevolgen van windmolenparken op zee, maar ook voor de oceaan zelf heeft het gevolgen. Hoewel deze impact niet geheel te voorspellen is, omdat het zich in de toekomst afspeelt, wordt in zulke gevallen binnen het groen liberalisme het voorzorgsprincipe toegepast. Dit ethische principe, kortweg "bij twijfel niet doen", wordt gebruikt om de kans op schade, nu of in de toekomst, te beperken of te voorkomen. In zijn werk ‘The Imperative of Responsibility’ benadrukt de Duits-Amerikaanse filosoof Hans Jonas dat onze ethische overwegingen zich ver tot in de toekomst moeten uitstrekken. Jonas stelt dat we verantwoordelijkheid moeten nemen voor de langetermijneffecten van onze acties, op toekomstige generaties en het milieu. Hij waarschuwt voor acties die onomkeerbare schade veroorzaken en het leven op aarde ingrijpend beïnvloeden (Jonas, 1984).

Als we dan kijken naar de windmolenparken op zee, zijn de schadelijke effecten op het zeeleven wetenschappelijk steeds beter aantoonbaar, terwijl de impact op de oceaan zelf onduidelijk blijft. Maar bedenk eens... als de doelstelling is om deze windmolens vóór 2050 te bouwen en gezien de gemiddelde levensduur van een windmolen 20 tot 25 jaar is (Milieudefensie, z.d.), betekent dit dat we ook na 2050 in hetzelfde tempo moeten doorgaan met het vervangen ervan. Daarnaast heeft het aanleggen van funderingen, het heien en de aanleg van een stroomnetwerk van kabels een vernietiging van de zeebodem als gevolg (Van Den Broek, 2023). De Noordzee verandert in een permanente bouwplaats, dat is iets anders dan wat vele natuur- en milieuorganisaties zeggen. Zij hebben het over slechts tijdelijke verstoringen (Milieudefensie, z.d.). Door het voorzorgsprincipe en het principe van verantwoordelijkheid toe te passen, lijkt het antwoord duidelijk: de bouw van windmolenparken is onverantwoord en schadelijk.

Maar hoe staat het met de voordelen van windmolens? Vele milieuorganisaties en groene politieke partijen beweren dat de lange termijn voordelen van duurzame energiebronnen zoals windmolens opwegen tegen de korte termijn ecologische impact. Windmolens leveren schone energie op en het is een onuitputtelijke bron van energie omdat de wind nooit ophoudt te bestaan. Daarnaast is de CO2-uitstoot van wind 50 keer lager dan die van 'grijze' of niet-duurzame stroom. De lange termijn voordelen van windenergie zijn van cruciaal belang, omdat ze bijdragen aan een duurzame toekomst. Dit vermindert onze afhankelijkheid van vervuilende energiebronnen (Milieudefensie, z.d.).

Echter, deze argumenten worden ondermijnd door het voorzorgsprincipe, want als de lange termijneffecten onduidelijk zijn, moeten we terughoudend zijn met het realiseren van dit soort projecten. Het voorzorgsprincipe in het groen liberalisme, samen met het verantwoordelijkheidsprincipe van Jonas, moeten leidend zijn in deze situaties. Ze dwingen ons om verder te kijken dan de korte termijn en de mogelijke gevolgen van onze acties voor de toekomst serieus te nemen.

Een inclusieve benadering

Groen liberalisme breidt de morele cirkel uit, wat van ons een fundamenteel andere kijk op de wereld vraagt. Bij de realisatie van deze uitbreiding moeten we onszelf afvragen: Wie worden er benadeeld door het plaatsen van windmolens op zee? Voor het onderzoeken hiervan kunnen we het principe van gelijke vrijheden van John Rawls, bekend uit zijn 'Theory of Justice' (1971), gebruiken.

Rawls stelt dat de vrijheid van de één niet ten koste mag gaan van die van een ander. In het kader van groen liberalisme, waarbij de morele cirkel uitgebreid is tot niet-menselijke dieren en toekomstige generaties, vraagt dit een hervorming van onze besluitvorming die nu vooral op de mens gericht is (Humanistisch Verbond & Wit, z.d.).

Vanachter Rawls' 'sluier van onwetendheid', waarbij mensen zich niet bewust zijn van hun positie in de samenleving, zouden andere beslissingen genomen worden. Als we dit gedachte-experiment toepassen met de uitgebreide morele cirkel in gedachten, verandert onze kijk op de gevolgen van het realiseren van windmolenparken op zee. Niet alleen mensen, maar ook vogels, zeezoogdieren en toekomstige generaties kunnen nu als slachtoffers worden beschouwd. Door de aantasting van hun leefgebied, wordt hun negatieve vrijheid - de mogelijkheid om naar eigen wil te handelen zonder obstakels, barrières of beperkingen - ingeperkt, wat vragen oproept over de rechtvaardigheid van dit soort projecten.

Door Rawls' sluier van onwetendheid toe te passen op het realiseren van windmolenparken, krijgen we een nieuw perspectief op de impact ervan. Dit gedachte-experiment, in combinatie met de principes van het groen liberalisme, dwingt om verder te kijken dan enkel de gevolgen voor de mens.

Door ons in te leven in dieren brengen we de diepere ecologische en ethische uitdagingen van dit soort projecten aan het licht. In de 'oorspronkelijke positie' van Rawls, waar we ons niet bewust zijn van onze positie in de samenleving, zou geen rationeel mens de plaatsing van windmolens goedkeuren als zij of hun nakomelingen - of in dit geval als dieren - de benadeelden zouden zijn. Deze overweging benadrukt het belang van het toepassen van het principe van gelijke vrijheden en zet vraagtekens bij de rechtvaardigheid van dit soort ingrijpende projecten.

Gezien vanuit het perspectief van groen liberalisme, is het cruciaal om in onze besluitvorming rekening te houden met zowel huidige als toekomstige generaties van alle soorten. Dit vraagt om een herijking van onze aanpak bij milieuprojecten, om ervoor te zorgen dat de vrijheid en rechten van alle betrokkenen, nu en in de toekomst, worden gerespecteerd en beschermd. Zolang dit niet mogelijk is, komen er geen windmolenparken op zee.

Filosofie versus politiek

In de discussie rondom het milieubeleid ligt de focus vaak op direct meetbare (economische) voordelen. Denk hierbij aan de bijdrage aan groene energie, de vooruitgang van de energietransitie, maar ook aan de kosten en snelheid van de realisatie. Hierbij zien we vaak belangrijke ethische vraagstukken over het hoofd. Naast de eerdergenoemde impact op het zeeleven, zijn er ook uitdagingen rondom het recyclen van windmolens en de precieze energieopbrengst. Daarnaast is de kosten-batenanalyse van windmolenparken nog onvoldoende helder (De Vries, 2023).

Het Centraal Planbureau meldde in een persbericht dat de langetermijneffecten van windparken op de Noordzee op het milieu nog onduidelijk zijn. "Deze lijken op basis van de beschikbare informatie niet groot, maar ervaring met een groot aantal windparken op de Noordzee ontbreekt nog", aldus het persbericht (Windenergie op de Noordzee; een maatschappelijke kosten-batenanalyse, 2005). Dit zou binnen het groen liberalisme een reden zijn om het voorzorgsprincipe toe te passen. Daarnaast is het onzeker welke effecten klimaatverandering heeft op de efficiëntie en duurzaamheid van deze projecten. Het identificeren van deze 'blinde vlekken' in ons huidige milieubeleid vraagt om een filosofische benadering.

Naast bewustwording van deze blinde vlekken, is het belangrijk om prioriteiten te stellen en tot actie over te gaan (Van den Berg & Rep, 2016). In plaats van de focus te leggen op de schuldvraag bij milieuproblemen, zou het politieke debat zich meer moeten richten op een reflectieve benadering. Filosofen en beleidsmakers moeten samenwerken om de onderliggende morele en ethische principes van onze beslissingen te onderzoeken. Dit zal niet alleen leiden tot beter geïnformeerde besluitvorming, maar ook tot een meer betrokken en verantwoordelijke samenleving die zich bewust is van de langetermijngevolgen van haar keuzes.

De ethiek van windmolenparken

Groen liberalisme benadrukt de noodzaak van een nieuwe benadering in onze interactie met de natuur. Het sentiëntisme herinnert ons aan onze verantwoordelijkheden voor zowel directe als langetermijneffecten van onze handelingen. Bij het ontwikkelen van projecten zoals windmolenparken is het essentieel om zorgvuldig de voordelen af te wegen tegen de potentiële schade. Onze beslissingen moeten worden geleid door principes van vrijheid en rechtvaardigheid, rekening houdend met de rechten van alle betrokkenen.

Terwijl de ontwikkeling van windmolenparken in de Noordzee potentieel voordelen biedt, moeten we kritisch en voorzichtig zijn in onze besluitvorming, met een sterke focus op de langetermijneffecten en de rechten van alle betrokken entiteiten, inclusief niet-menselijke dieren en toekomstige generaties. Dit vereist een holistische en ethisch onderbouwde aanpak.

Het antwoord op de vraag of windmolenparken nu wel of niet geplaatst moeten worden, is duidelijk: nee. De belangen van niet-menselijke dieren, de oceaan, en toekomstige generaties worden onvoldoende meegenomen in de besluitvorming. Zij lijden onder deze ontwikkelingen, dus het niet-schadeprincipe is hier van toepassing. Zij hebben, net als mensen, recht op vrijheid, met zo min mogelijk inmenging van andere partijen en actoren. Voor toekomstige generaties is de omvang van de schade nog onduidelijk, en daarom moeten we het voorzorgsprincipe hanteren. Bij twijfel niet doen; want als een actie schade veroorzaakt, is dit niet meer terug te draaien.

Tamara van den Berg

De auteur schreef dit essay als onderdeel van de studie Toegepaste Filosofie aan de Hogeschool Toegepaste Filosofie (HTF) in Utrecht.

Bronnen

Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. (2023, 26 april). Klimaatverandering en gevolgen. Klimaatverandering | Rijksoverheid.nl. Geraadpleegd op 17 november 2023, van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/klimaatverandering/gevolgen-klimaatverandering

Mill, J.S. (1859). On liberty. Geraadpleegd op 17 november 2023.

Ballemans, M. (2022, 14 november). Biodiversiteit zorgt voor veerkracht in het voedselbos -
puur permacultuur. Puur Permacultuur. Geraadpleegd op 17 november 2023, van https://puurpermacultuur.nl/biodiversiteit-zorgt-voor-veerkracht-in-het-voedselbos/

Energieakkoord duurzame groei. (2013). In ser.nl. SER.

Tännsjö, T. (2013b). Understanding ethics. In Edinburgh University Press eBooks (Vol. 3).
Edinburgh University Press. P.120 – 134

Van Den Berg, F. (2019). Groen liberalisme: Een urgent manifest. Houtekiet.

Van Den Broek, J. (2023, 30 september). Herrie onder water: een stille ramp in zee. NPO Kennis. Geraadpleegd op 21 november 2023, van https://npokennis.nl/longread/7789/herrie-onder-water-een-stille-ramp-in-zee

Greenpeace Nederland. (2022, 28 maart). Dit zijn de 10 belangrijkste redenen waarom veel mensen windmolens omarmen. Greenpeace Nederland. Geraadpleegd op 21 november 2023, van https://www.greenpeace.org/nl/klimaatverandering/479/als-je-dit-leest-twijfel-je-nooit-meer-aan-windmolens/

Lambrechts, T. (2023, March 13). Welk effect hebben windmolens op vogelpopulaties? ‘De locatie van nieuwe windparken is essentieel.’ EOS Wetenschap. Geraadpleegd op 21 november 2023, van https://www.eoswetenschap.eu/natuur-milieu/welk-effect-hebben-windmolens-op-vogelpopulaties-de-locatie-van-nieuwe-windparken?gad_source=1&gclid=CjwKCAiAx_GqBhBQEiwAlDNAZoDOe-sRu2OnDIJvqiV6p8oy0pviDxw0P6dBEk2-8nV-_EKYE4fklxoCM-MQAvD_BwE

Onderzoek naar invloed van windparken op bruinvissen en zeehonden. (z.d.). WUR. Geraadpleegd op 21 november 2023, van https://www.wur.nl/nl/show-longread/onderzoek-naar-invloed-van-windparken-op-bruinvissen-en-zeehonden.htm

Van Kooten, T. (2018b, januari 12). Bescherming natuur bij windparken op zee. Uitgelicht. Geraadpleegd op 17 november 2023, van https://weblog.wur.nl/uitgelicht/bescherming-natuur-windparken-op-zee/

Jonas, H. (1985). The imperative of responsibility: In search of an ethics for the technological age. The University Of Chicago Press. https://fujobusok.files.wordpress.com/2014/08/the-imperative-of-responsibility-in-search-of-an-ethics-for-the-technological-age.pdf

Milieudefensie. (z.d.). Windenergie. Geraadpleegd op 17 november 2023, van https://milieudefensie.nl/onderwerp/veelgestelde-vragen-over-windenergie-en-windmolens#14--zijn-windmolens-slecht-voor-de-natuur-

Rawls J. (1971). Theory of Justice. Geraadpleegd op 17 november 2023.

Humanistisch Verbond, & Wit, E. (z.d.). John Rawls, een theorie van rechtvaardigheid | Humanistische canon. Humanistische Canon. Geraadpleegd op 17 november 2023, van https://humanistischecanon.nl/venster/liberalisme/john-rawls-een-theorie-van-rechtvaardigheid/?gclid=CjwKCAiA9dGqBhAqEiwAmRpTCzRE4bdzJidU5BHtoVSrvTgh6-8xVyqkqQOxATc41IreqlGJ0r9LVBoCvsAQAvD_BwE

De Vries, M. (2023, 25 augustus). Vele windmolens naderen einde leven, recyclen wieken is (nog) niet makkelijk. RTL Nieuws. Geraadpleegd op 17 november 2023, van https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/5403369/honderden-oude-windmolens-weggehaald-recyclen-wieken-complex

Van den Berg, F. (2016) The biggest problem in philosophy. In: Van den Berg, F., & Rep, T. (2016). Thoughts on Oughts: Inconvenient essays on environmental ethics. Utrecht University. P20

Windenergie op de Noordzee; een maatschappelijke kosten-batenanalyse. (2005, 19 september). Centraal Planbureau. Geraadpleegd op 17 november 2023, van https://www.cpb.nl/publicatie/windenergie-op-de-noordzee-een-maatschappelijke-kosten-batenanalyse