Totalitarisme - Hannah Arendt

‘Tot verleden noch toekomst zijn toevlucht nemen.

Het komt erop aan volledig aanwezig te zijn bij wat gebeurt.’  

      Karl Jaspers    (Dictum in Totalitarisme p.37)

In 1951 publiceerde Hannah Arendt (1906 - 1975) haar monumentale studie The Origins of Totalitarism, het boek dat haar naam als politiek denker zou vestigen. Iets eerder had ze bij een bezoek aan Duitsland opnieuw Martin Heidegger en Karl Jaspers ontmoet. Dat ze in The Origins of Totalitarism koos voor een dictum van Jaspers was - en blijft - veelzeggend. Later, in The Human Condition, zou ze immers haar mensbeeld - Amor Mundi tussen Vita Activa en Vita Contemplativa - filosofisch uitwerken in de milde geest van Karl Jaspers. Begrijpend, bezorgd, maar ook hoopvol… Reeds in The Origins of Totalitarism is die invloed wel aanwijsbaar, maar toch nog minder hoopvol: ‘Na de moord op de morele persoon en de vernietiging van de juridische persoon is de vernietiging van de individualiteit altijd succesvol.’ (p.284)

‘ … geschreven tegen de achtergrond

van zowel roekeloos optimisme als roekeloze wanhoop.’ 

     Hannah Arendt    (p.40)

Totalitarisme is een selectie van de vandaag voor ons meest relevante teksten uit The Origins of Totalitarism. Slechts enkele jaren na WO II beschrijft Hannah Arendt er de opkomst van nazi-Duitsland en de stalinistisch Sovjet-Unie, en analyseert zij de oorsprong en eigen onstuitbare dynamiek van totalitaire systemen. In haar voorwoord uit ze een duidelijke ongerustheid: ‘Nooit is onze toekomst minder voorspelbaar geweest, nooit zijn we in die mate afhankelijk geweest van onbetrouwbare politieke krachten, die de wetten van het gezond verstand en het eigenbelang met de voeten treden - krachten die ronduit waanzinnig lijken, als we ze beoordelen met de normen van andere eeuwen.’ (p.39) Waanzin. Onbetrouwbaar. Stalin is immers nog steeds aan de macht…

Hoe kan men de totalitaire regimes van Hitler en Stalin, hun leugenachtige ideologie en propaganda, de terreur, de concentratiekampen en de holocaust verklaren zonder daarbij in nietszeggende gemeenplaatsen te vervallen? In plaats van de waanzin te verklaren wil Hannah Arendt begrijpen.

‘Wie probeert te begrijpen loochent het ongehoorde niet, leidt het absoluut nieuwe niet af uit precedenten, en verklaart de fenomenen niet aan de hand van analogieën en algemeenheden die de impact van de werkelijkheid en de schok van de ervaring uitschakelen. Begrijpen betekent veeleer dat men de last van onze eeuw onderzoekt en bewust draagt - niet dat men het bestaan ervan ontkent, noch dat men er gedwee voor zwicht. Kortom, begrijpen betekent dat men aandachtig zonder vooringenomenheid, de confrontatie aangaat met, en weerstand biedt aan de werkelijkheid - wat die ook moge zijn.’  

     Hannah Arendt    (p.40)

Begrijpen. Het krijgt bij Hannah Arendt een geëngageerde en eigen invulling. Het is geen vergoelijkend registreren of louter beschrijven, maar een stellingname vanuit een authentiek denken toegespitst op vrijheid in politieke zin. Totalitarisme, dit absolute kwaad waarvan zij zelf een slachtoffer was, begrijpt ze vanuit de onmacht van de moderne mens om zinvol te handelen in een ontwrichte wereld. Het uitvagen van de autonome persoon, de verwoestijning en verlatenheid, de groeiende wereldloosheid en gedachteloosheid van de massamens vormen daarbij de kernbegrippen van haar begrijpen. Maar niet om te aanvaarden of te rechtvaardigen… Een gelijkaardig begrijpen zou Hannah Arendt - later - niet in dank afgenomen worden na haar beoordeling en verslag van het proces Eichmann (1961) en de ongelukkige frase - misbegrepen - ‘de banaliteit van het kwaad’…

‘Hier heeft zich iets voorgedaan

waarmee we met z’n allen niet meer in het reine komen.’  

     Hannah Arendt    (28/10/1964)

Met haar opstelling tegen de gangbare politicologische verklaringen in vestigde Hannah Arendt haar naam als filosoof en politiek denker met een engagement. Al wees ze die titulatuur kordaat af. Toen Günther Gaus haar in een tv-gesprek op de Duitse televisie (28/10/1964) een politieke filosofe noemde, protesteerde ze. Daarbij wees ze op de weerstand en zelfs vijandigheid bij de meeste filosofen tegen alles wat met politiek te maken heeft. Haar denken spitste zich immers toe op vrijheid in politieke zin. Zij wou daarbij zeker niet academisch blijven: ‘Ik geloof niet dat welk denkproces dan ook zonder persoonlijke ervaring mogelijk is. Elk denken is nadenken, niet?’

‘Gewone mensen weten niet dat alles mogelijk is.’  

     David Rousset    (In Totalitarisme p.68)

De afwijzing van die filosofie had ze reeds uitgelegd in The Human Condition uit 1958 waarin ze de mens stelt als een handelend en politiek wezen. Geworpen tussen Vita Activa en Vita Contemplativa... Geëngageerde filosofische concepten die Hannah Arendt vertaalde naar de politieke praktijk en het menselijke handelen. Dat was al zo in Totalitarisme, waarin zij het handelen van het individu, gevangen in een ontketend en desastreus machtssysteem vol massificatie, terreur, propaganda, leugenachtigheid en de gruwel van de nazi-kampen en andere goelags tracht te begrijpen. ‘De concentratie- en uitroeiingskampen van de totalitaire regimes doen dienst als de laboratoria, waarin het fundamentele geloof van het totalitarisme dat alles mogelijk is, geverifieerd wordt.’ (p.261) Laboratoria!

Het samengaan van denken, oordelen en engagement zou de rode draad blijven in heel het werk van Hannah Arendt. Het is ook de essentie van haar stellingname in Totalitarisme…

Hannah Arendt, Totalitarisme, Boom – Amsterdam, 2014, 440 blz.

Recensie door Karel Van Dinter

Meer over Totalitarisme van Hannah Arendt?

In twee podcasts praat Karel Van Dinter met Christophe Busch (HA Institute) over Totalitarisme van Hannah Arendt. Gesprekken over totalitaire systemen, de gruwel van de nazikampen, het mensbeeld van Hannah Arendt, haar kijk op de verlichtingsidealen en de actualiteit van haar werk.

Vrijdenkend Lijfboek Christophe Busch Totalitarisme 1

Vrijdenkend Lijfboek Christophe Busch Totalitarisme 2

Doorklikken naar: https://humanistischverbond.be/kritisch-lezen/443/totalitarisme/