De Vrijheidsillusie - Simon Knepper en Frank van den Bosch

Dit meer dan lezenswaardig boek is de bundeling van liefst achttien essays geschreven door   vooral Nederlandse academici en columnisten. Elk essay is nooit langer dan tien bladzijden, wat de auteurs verplicht om direct to the point te komen. Het thema van elke bijdrage is de vraag: “zijn wij wel zo vrij als we denken?” Als wij de huidige situatie met een lange of minder lange historische recul bekijken, zou een voorbarige conclusie kunnen zijn dat we nog nooit zoveel vrijheden hebben gehad. Dus, alles OK?

In elk van deze achttien bijdragen wordt er toch wel een en soms meerdere vraagteken(s)   geplaatst bij deze evidentie. Dit boek samenvatten is dan ook onbegonnen werk, want dan zouden de gepaste nuances verloren gaan. Bovendien zouden we meteen ook het plezier van de lezer wegnemen en dat is wel het laatste wat we willen bereiken. Daarom alleen, bij wijze  van teaser, enkele beklijvende passages.

Het eerste is van Alicja Gescinska. Een Pools gezin, toen het land nog gedomineerd werd door de communisten, vlucht naar het Westen omdat ze heel goed beseffen dat ze in hun land totaal géén vrijheid hebben. Hier in het Westen komen ze met de kinderen in een speelgoedzaak terecht. De beschikbare keuze is zonder meer boven en buiten alle verwachtingen. Dus het summum van vrijheid? Niet direct want elk stuk speelgoed heeft natuurlijk zijn prijskaartje, en ze hebben niet genoeg geld. Ze verlaten de winkel dan ook met lege handen, daar waar ze in Polen toch één popje hadden  voor de kinderen. Dus, ze zijn vrij, er is een enorme keuze, maar ze kunnen het zich niet veroorloven. Is dat vrijheid? Daarom de verdoken oproep van de schrijver aan alle liberale politieke partijen: het is niet voldoende dat er in een samenleving vrijheid en keuze is, de burger moet ook van dat (voor)recht gebruiken kunnen maken. Vrijheid moet dus samengaan met een economisch en sociaal systeem dat  zoveel mogelijk, en liefst alle burgers in staat stelt van deze vrijheid te genieten. Anders is en blijft deze vrijheid een illusie. Vandaar de titel van dit boek.

Ook met het essay over ‘de truc met het doorgezaagde weesmeisje’ geeft de auteur aan hoe wij als redelijk en rationeel mens in bepaalde gevallen denken, maar wetens en willens toch   in illusies willen geloven. We weten maar al te goed dat het meisje niet wordt doorgezaagd door de goochelaar, maar toch laten we ons in het spektakel meeslepen. Zo ook – meestal om redenen van intellectuele luiheid – laten wij ons soms verleiden door de brengers van fake news en alterantive facts. Het past zo goed in iets wat we graag willen geloven en dus  ‘vergeten’ we kritische vragen te stellen, hoewel dankzij onze vrijheid, we dat kunnen en mogen doen. Dus we zijn wel vrij, maar we maken er niet altijd op de juiste manier gebruik  van

In een andere bijdrage wordt beschreven hoe sommige mensen zelfs angst hebben als ze met teveel vrijheid worden geconfronteerd en liever veilig schuilen onder de paraplu van een ‘grote leider’ die belooft dat hij wel voor alles zal zorgen. Kortom vrijheid en de daaraan gekoppelde verplichting te kiezen én verantwoordelijkheid te nemen, is voor sommigen (zoals bevestigd door het psychologisch onderzoek van Erich Fromm) te zwaar om dragen. Naast angst, is er ook de spanning tussen vrijheid en onzekerheid, vrijheid versus privacy, enzovoort.

En zo vindt men liefst achttien prikkelende pareltjes in dit boek die ons verplichten om na te denken over de vraag: gaan wij wel voldoende goed en bewust om met onze vrijheid? En telkens met een link naar hedendaagse fenomenen, zoals de opkomst van het populisme, het verloren gaan van een echte dialoog tussen tegengestelde opinies, en dergelijke.

Meer dan warm aanbevolen.

Essays van Alicja Gescinska  en anderen, onder redactie van Simon Knepper en Frank van den Bosch, De Vrijheidsillusie, Boom geschiedenis, 2018