De ontmanteling van de democratie - Marcel Ten Hooven
Hoewel de titel van dit boek eerder een pessimistisch boodschap doet vermoeden, is het toch een meer dan hoopgevend verhaal. Sedert de opkomst van het populisme zoals Pim Fortuyn en Geert Wilders in Nederland, Het Vlaams Blok/Belang hier bij ons, Marine Le Pen in Frankrijk, Nigel Farage met de Brexit in de UK en vooral Donald Trump in de Verenigde Staten, zijn al heel wat werken geschreven over het waarom van dit succes. Denk aan Pleidooi voor populisme van David van Reybrouck, Tijd van woede van Pankaj Mishra, Wat is populisme? van Jan-Werner Müller, Kleine anti-geschiedenis van het populisme van Anton Jäger, De populist van Benjamin Carter Hett en Tegen de Verlichting van Stijn Klarenbeek.
Dit boek heeft de verdienste een leesbare synthese te brengen, het betoog op een logische en gestructureerde manier op te bouwen en ondertussen ook een aantal, in feite heel eenvoudige remedies om dit populisme tegen te gaan, aan te reiken. Alles begint bij het definiëren van wat democratie precies is. In tegenstelling tot wat gemakshalve wordt aangenomen, is een goedwerkende democratie niet het spel van de meerderheid die haar wil oplegt aan een minderheid. Als het alleen maar dat zou zijn, is de weg naar bestendiging van de macht door het neutraliseren of uitschakelen van de oppositie zoals het monddood maken van justitie, het aan banden leggen van de persvrijheid en van de vrije meningsuiting tout court, altijd vlakbij.
Echte democratie veronderstelt – om maar niet te zeggen vereist – verschillende visies en opvattingen. Democratie vereist debat en tegenspraak. Maar democratie vereist verder ook compromis en traagheid. Geen enkele partij, laat staan een politicus, heeft alle wijsheid in pacht. Steeds moet er gepraat en naar elkaar geluisterd worden. De meeste maatschappelijke problemen zijn dermate complex dat eenvoudige, snelle oplossingen (quick fixes) een illusie zijn. Nochtans is dat één van de pijlers waarop populisten hun betoog baseren.
Een andere pijler van de populistische communicatie-strategie is om zowat alle complexe problemen te reduceren tot een (liefst externe) vijand. Voor Hitler waren dat de Joden, hier in Vlaanderen waren de Walen oorsprong van alle ellende. Overal in Europa worden de vreemdelingen en vluchtelingen voorgesteld als de oorzaak van alle problemen waar onze samenleving mee worstelt. Tegelijk met het creëren van dit vijandbeeld, doen alle andere, meer wetenschappelijke en of factueel onderbouwde analyses dan minder ter zake: het is ‘fake news’ of stemmingmakerij van de gevestigde elite. Het democratisch proces werkt volgens hen niet en men zou dus beter direct alle macht teruggeven aan ‘het (eigen) volk’, lees: aan een sterke leider.
Heel dit proces wordt haarfijn beschreven met uiteraard de cases van Trump in de VS en de Brexit in de UK als meest actuele voorbeelden, aangevuld met vooral verdere input vanuit de Nederlandse politieke actualiteit. Bijzonder boeiend is ook het deel waarin hij het universele politiek dilemma schetst van de soms verscheurende keuzes waarvoor elke politicus staat. De basiswaarden waar een politicus zich sinds de Franse Revolutie moet op richten zijn vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid en broederlijkheid of solidariteit. Deze fundamentele waarden in evenwicht houden, is een hoogst delicate oefening, en waar één van die waarden (tezwaar doorweegt, zal dat ten koste gaan van de andere. Precies uit dit onevenwicht ontstaan politieke partijen. En het zijn precies deze vaak heel erg tegenstrijdige belangen en visies die het politiek debat moeten voeden en leiden tot werkbare en leefbare compromissen.
Vandaar dat de auteur steeds herhaalt dat democratie niets anders is dan de kunst van het samenleven. Maar ook het recht om van menig te verschillen, dat die andere mening gerespecteerd wordt en je daardoor dus niet als een vijand wordt bestempeld. Een vijand die moeten worden verslagen. Democratie is geen oorlog waar op het einde van de rit een winnaar en een verliezer is. Democratie is vooral een samenlevingsvorm waarin verschillende opinies via een inhoudelijk debat, liefst op basis facts and figures, tot een consensus (in de praktijk een compromis) proberen te komen en er daarna ook naar handelen. Daarom dat de auteur de mate van democratie in een land afmeet aan de mate waarin iemand ‘anders’ kan zijn, zonder daarom als vijand en/of bedreiging te worden gezien.
Verder is het leerrijk en moedig van de auteur om ook op een heel duidelijke en scherpe manier het onderscheid te maken tussen het thans zo vervloekte neoliberalisme en het (historisch waardevolle) ‘echte’ liberalisme. Ook de schadelijke gevolgen van de toenemende (inkomens)ongelijkheid in de samenleving als één van de voornaamste voedingsbodems voor het populisme komen uitgebreid aan bod. Kortom, voor iedereen die beter wil begrijpen hoe onze democratische processen werken, en eventueel kunnen ontsporen, en hoe we ervoor kunnen zorgen dat goedgelovige burgers hun stem niet geven aan avonturiers die op allereerste plaats – eens ze aan de macht zijn – precies het omgekeerde bereiken van wat ze beloven, een heel sterk aanbevolen boek om te lezen.
Marcel Ten Hooven, De ontmanteling van de democratie, De Arbeiderspers, 2018
Recensie door Mark Bienstman
