De weg naar onvrijheid - Thimothy Snyder
Gewezen premier Jean-Luc Dehaene zei ooit: “Zelfs de meest verwarde gek denkt ‘logisch’, tenminste als je bereid bent zijn premissen te aanvaarden.” Dit zou de korte samenvatting van dit nieuw boek van Thimothy Snyder kunnen zijn. De auteur probeert immers aan te tonen waarom enerzijds in een groot en uiterst complex land als Rusland (en dan hebben we het nog niet over alle republieken van de vroeger USSR) de democratie maar niet schijnt te aarden en anderzijds hoe een in wezen mister nobody als Vladimir Poetin het toch tot president kon brengen.
Er zijn al talloze boeken geschreven over alle mogelijke vormen van dictatuur, fascisme of welke andere vorm van totalitair bestuur dan ook, in alle denkbare continenten van deze wereld. Over hoe zo’n regimes ontstaan, hoe ze snel groeien en vroeg of laat ook hoe ze ten onder gaan. De klassieke ingrediënten daarbij zijn steeds dezelfde. (1) Het ‘zittende bestuur’ dat het schromelijk laat afweten, onder meer omdat er een veel te grote kloof bestaat tussen de elite en het gewone volk, wat zich vooral vertolkt in een buitensporige inkomens- en kansenongelijkheid tussen beide. (2) De opkomst van een ‘redder’ die belooft dat morgen alles beter zal zijn. Vaak door een verhaal te verkopen waarin enerzijds verwezen wordt naar vroeger, waarin alles zoveel beter was, en anderzijds door gevoelens van angst op te roepen als we niet snel ingrijpen. Dat daarbij een loopje met de waarheid wordt genomen, lijkt een standaardprocedure. (3) En in het verlengde daarvan worden de vrije pers, het kritisch denken, wetenschappelijk onderzoek, en feiten als onjuist, verdacht of fake weggezet. (4) Het aanduiden van een zogenaamde gemeenschappelijke, liefst externe vijand zoals de joden, de vreemdelingen, de islam, de kapitalisten, het Westen, enzovoort. (5) Om de cocktail compleet te maken, worden andersdenkenden letterlijk of figuurlijk monddood gemaakt, verbannen of in de marginaliteit geduwd.
Dit alles komt ook in dit boek aan bod. Wat echter origineel is, is dat de Thimothy Snyder probeert aan te tonen waar Poetin de mosterd haalt en hoe hij probeert zijn vijanden, lees Europa en de Verenigde Staten, te verzwakken en uit verband te spelen. Blijkbaar zou Poetin heel veel inspiratie halen uit de werken van de vergeten, getormenteerde filosoof Ivan Iljin (1883-1953). Hoewel zijn werken bij publicatie quasi geen ruchtbaarheid of bekendheid veroorzaakten, kregen ze (dankzij Poetin) binnen het officiële Russische politieke denken een centrale plaats. In allerlei plechtige en belangrijke toespraken van Poetin komen de ideeën van Iljin prominent aan bod.
Ik moet toegeven dat het niet altijd gemakkelijke lectuur is en dat er heel wat geestelijke ‘flexibiliteit’ van de lezer wordt gevraagd om de redeneringen te volgen, maar het eindresultaat is wel bijzonder duidelijk. Rusland heeft er geen belang bij te evolueren naar een westers, democratisch model. Vertrekpunt is dat een kleine clan van oligarchen de bestaande corruptie en kleptocratie wil bestendigen. Democratische instellingen, met een scheiding der machten, is dan wel het laatste wat men nodig heeft. Volgens de theorieën van Iljin, wordt het ‘zuivere’ Rusland permanent bedreigd door het Westen, de Joden, de kapitalisten en anderen. Daarom heerst er dan de facto ook een soort permanente noodtoestand, waarin een sterke leider het land moet beschermen.
In het eerste deel van dit boek beschrijft de auteur hoe deze recepten concreet werden, en nog steeds worden, toegepast in Rusland zelf. En hoe Poetin, op basis van deze ‘verknipte’ filosoof, de inval van Rusland in Oekraïne samen met de aanhechting van de Krim, heeft verkocht aan de Russische publieke opinie. Ook de manier waarop hij de manifeste betrokkenheid van Rusland bij het neerhalen van vlucht MH 17 heeft ‘weggepraat’, is in dit verband illustratief.
In het tweede deel toont Thimothy Snyder aan hoe Rusland deze recepten ook buiten het eigen land aan het toepassen is. Dit komt kort samengevat neer op het volgende: Rusland heeft niet meer de economische middelen om een klassieke oorlog te voeren, laat staan te winnen tegen zijn klassieke vijanden. Het is blijkbaar veel goedkoper en efficiënter om de vijand te destabiliseren en te verzwakken, zodat die vijand al zeker niet tot de aanval kan en wil overgaan. Het aloude adagium verdeel en heers lijkt hier van toepassing. Maar vooral, en dat is echt beangstigend, dat Rusland op die manier haar autoritair model van corruptie, kleptocratie en dus extreem grote inkomens- en vermogensongelijkheid, naadloos probeert te implementeren in haar buurlanden.
Thimothy Snyder wijst onder meer op het afglijden van enkele Oost-Europese landen, zoals Polen en Hongarije, naar doorgedreven nationalisme, xenofobie en een anti-Europese houding. Heel dit proces wordt gestuurd door het verspreiden van fake news, via manipulatie en/of hacking van de sociale media; het financieel en organisatorisch ondersteunen van extreem rechtse partijen en politici (zo is Marine Le Pen, een vaste bezoekster in Moskou, en Filip de Winter in Syrië bij president Assad); het inzetten van knokploegen tegen onder meer homoseksuelen en vreemdelingen.
De auteur beweert zelfs dat Rusland, samen met Assad, in Syrië doelbewust burgerdoelen bombardeert, om op die manier zoveel mogelijk burgers aan te zetten te gaan vluchten. Deze eindeloze stroom vluchtelingen voedt hier dan in een Europa de vreemdelingenhaat en de eis om de humanitaire politiek ten aanzien van hen af te bouwen, denk aan de kritiek op de Wir Schaffen dass-uitspraak van Angela Merkel. Door die aanhoudende migratiestroom, heeft zelfs Merkel, onder druk van de extremisten en nationalisten in haar land, moeten inbinden en is ze haar politiek draagvlak deels kwijtgeraakt. Meteen is ook haar rol en invloed binnen Europa ondergraven. Voor Rusland een geslaagde missie, want Europa is meer dan ooit verdeeld en verzwakt.
Hetzelfde verhaal rond de Brexit. Voor het referendum werd de bevolking in koelen bloede voorgelogen over de mogelijke dramatische gevolgen als het Verenigd Koninkrijk in de EU zou blijven. Eens het referendum achter de rug, en de Brexit een feit werd, werden alle leugens binnen de kortste keren ontkracht. Intussen is het onheil geschied, namelijk een verdere verzwakking van de Europese Unie.
En als klap op de vuurpijl, schetst de auteur dan de opkomst en verkiezing van Donald Trump tot president van de Verenigde Staten. Wij kunnen helaas niet alle beweringen van Thimothy Snyder op hun waarheid toetsen, maar de auteur toont toch vrij geloofwaardig aan hoe Trump reeds in temporae non suspecto, dus nog voor hij zich kandidaat stelde voor het presidentschap, al heel nauwe banden onderhield met het Rusland van Poetin en de selecte club van oligarchen die er in werkelijkheid de macht uitoefenen. Zonder schroom stelt de auteur dat de Verenigde Staten in feite al helemaal ‘veroverd’ is door Rusland, al zouden de Amerikanen het zelf (nog) niet beseffen.
Wat de Thimothy Snyder dus probeert aan te tonen, is dat Rusland wereldwijd een netwerk van ultra-rijke, egoïstische bedrijfsleiders aan het uitbouwen is, waarin begrippen als democratie, solidariteit of humaniteit totaal niet meer aan de orde zijn. Informatie en verkiezingen worden schaamteloos gemanipuleerd. Wie al te kritische vragen stelt, wordt monddood gemaakt (denk aan het verdacht overlijden van een aantal kritische journalisten in de vroegere Oostblok landen).
Het is echt hallucinant. Zelfs als al wat er in dit boek staat, maar voor 10% accuraat zou zijn, blijft er nog genoeg stof tot nadenken. Voor zover nodig wordt hiermee nogmaals aangetoond dat de democratie en de vrijheid die wij hier in het Westen kennen, nooit verworven en voor eeuwig is. Integendeel, er is blijkbaar niet veel nodig vooraleer wij hier - soms met onze ogen open - laten ‘prutsen’ aan die fundamentele waarden. Volgens de auteur hebben we zelfs al een heel eind afgelegd op “de weg naar onvrijheid”.
Dit is geen boek om vrolijk van te worden, maar wel verplichte lectuur voor iedereen die begaan is met het vrijwaren van onze vrije, democratische open samenleving. Het veroveren van de wereldmacht gebeurt al lang niet meer door het vertoon van grootste wapentuigen en imposante militaire parades. Een klein, discreet team van goed opgeleide, cynische technici en spindoctors kan, met name dank zij de sociale media, veel maar schade aanrichten dan een log en duur leger. Tijd dat onze ‘strategen’ dit gaan inzien.
Thimothy Snyder, De weg naar onvrijheid, Ambo/Anthos, 2018
Recensie door Mark Bienstman
