Het verhaal van een Duitser - Sebastian Haffner

Geschichte eines Deutschen – Die Erinnerungen 1914-1933 van Sebastian Haffner, één van de belangrijkste naoorlogse Duitse schrijvers, is een indrukwekkend boek. Bij zijn overlijden op 2 januari 1999 bleek zich in zijn nalatenschap een nooit gepubliceerd manuscript te bevinden dat in april 2001 in het Nederlands werd vertaald en uitgegeven onder de titel Het verhaal van een Duitser. Het boek leidt ons door het Berlijn van de jaren 1914 tot 1933 zoals beleefd door de eigenzinnige jongeman Haffner die rechtenstudies volgde met het oog op een carrière als rechter.

Het is een indrukwekkend ooggetuigenverslag van het ontmantelingproces van de democratie door een oprukkend extreem-nationalistisch gedachtegoed en een voortdurend groeiende bruine politieke partij. Haffner beschrijft de langzame verstikking van de fysieke en geestelijke vrijheid in een steeds brutalere en vijandige sfeer en de verdoving hiervan op miljoenen Duitsers. Hij legt uit hoe dit leidde tot een tweedeling in de maatschappij, een steeds groter wordende groep van malcontenten die zich laten opzwepen door het gebrul tegen het systeem, tegen de politiek, tegen de democratie, tegen de andersdenkenden, tegen de joden. Anderzijds een kleiner wordende groep van jonge, onafhankelijke mensen die stilaan beseffen dat er iets op til is, een onzichtbare wurggreep van een almachtige partij met haar bruinhemden die steeds duidelijker het straatbeeld kleuren. “… we wisten dat we met vele van onze leeftijdgenoten geen woord konden spreken, omdat we een andere taal spraken. We voelden hoe om ons heen het ‘bruine Duits’ ontstond – ‘inzet’, ‘garant’, ‘verbeten’, ‘volksgenoot’, ‘geboortegrond’, ‘ontaard’, ‘Untermensch’ – , een afschuwelijk idioom waar in ieder begrip een hele wereld aan gewelddadige domheid besloten lag.”

Haffner beschrijft hoe de politieke partijen voor 1933 greep trachten te krijgen op de losgeslagen nazi’s, waarbij ze als voornaamste tactiek de overname van hun stellingen hanteren. Nog voor ze écht aan de macht kwamen in het voorjaar van 1930 nam de democratische regering onder leiding van de rechts-conservatieve rijkskanselier Brüning een reeks onvoorstelbare maatregelen, “… de soort semi-dictatuur in naam van de democratie en als verdediging tegen de echte dictatuur (…) de ontmoediging van de eigen medestanders, de gewenning aan onvrijheid, de ideële weerloosheid tegen vijandelijke propaganda, het afgeven van het initiatief aan de tegenstander …” Een politiek die erop gericht was de nazi’s het gras voor de voeten te maaien. Zes maanden later behaalden diezelfde nazi’s de grootste verkiezingsoverwinning ooit. Van 12 zetels schoten ze omhoog naar 107 zetels in de Rijksdag. Vanaf toen marcheerden ze steeds openlijker door de straten en liepen miljoenen ontevreden Duitsers over naar de nieuwe Heiland. Zich verenigend achter simpele slogans als ‘Deütschland über Alles’ en ‘Juda Verrecke’. En de andere politici capituleerden, één voor één, soms uit onmacht, soms uit lafheid, soms uit angst.

Op 5 maart 1933 haalden de nazi’s 44 procent van de stemmen, 56 procent stemde nog tegen, maar het was te laat. Tegenstanders werden uit de weg geruimd, vernederd, in elkaar geslagen, vermoord in de kelders van de SA. De nieuwe Rijksvlag met het hakenkruis werd gedragen als een religieus relikwie waarvoor omstaanders moesten groeten, de rechterarm gestrekt. Haffner beschrijft ook de radicalisering tegenover de joden, eerst in toespraken en teksten, daarna fysiek. Toen hij op 31 maart 1933 in de bibliotheek van de Berlijnse rechtbank de wetteksten onderzocht viel de SA daar ook binnen en werden de ‘joodse’ rechters, advocaten en referendarissen het gebouw uitgesleurd. Onder de beschuldiging ‘Joden parasieten’ verviel de rechtstaat tot puin.

Op 10 mei 1933 verzamelden studenten, bibliothecarissen, professoren, leden van Stahlhelm, de SA en de Hitlerjugend op de Oberplatz voor de Berliner Staatsoper. Ze brachten meer dan 12.000 titels van 150 verschillende ongewenste auteurs bijeen voor een reusachtige boekverbranding. Werken van Karl Marx, Heinrich Mann, Bertold Brecht, Siegmund Freud, Werner Wegemann, Erich Remarque, Alfred Kerr, Carl von Ossietzky, Hugo von Hofmannsthal, Jakob Wassermann, Kurt Tucholsky, Erich Kästner, Leonard Frank, Carl Zuchmayer, Lion Feuchtwagner, Jack London, Albert Einstein, Thomas Mann, Franz Werfel, Arthur Schnitzler, HG Wells, Hans Keilson, Alfred Döblin en vele anderen. Ruim 20.000 boeken gingen die avond in de vlammen op. De gebeurtenis werd door Goebbels geroemd als de unieke Verbrennung undeutschen Schrifttums. In de plaats kwam een ‘Blut und Boden’-literatuur. Musea en theaters werden overmeesterd om plaats te maken voor ‘correcte’ gedachten. Kranten verdwenen of pasten zich aan. Alle kritiek werd gesmoord.

De getuigenis van Haffner is onthutsend. Ik raad de lectuur van dit boek iedereen aan. De opmars van het Vlaams Belang die 34,9 procent van de stemmen in kanton Antwerpen haalde in 2000, doet elke weldenkende mens gruwelen. Wie hun propagandablaadjes leest en hun programma bestudeerd voelt en weet dat de brutaliteit opnieuw de straat verovert. ‘Eigen Volk Eerst’, ‘Islamieten parasieten’, de grijns van Dewinter in het gemeentehuis, de steeds openlijker bekentenissen van velen dat ze voor het Belang hebben gestemd, de toonwijziging in de verslaggeving van de pers, het geflirt van gewezen ‘miss’-en met bebaarde monsters, de rechtse opstoten van andere politici, de onmacht van de democratische partijen om een vuist te maken, het stemt droef. Haffner zou het allemaal opnieuw ruiken, voelen en waarnemen. Hij zou het hoofd schudden en ons met een klinkende oorveeg opnieuw wakker maken.

De Belangleiders als rattenvangers. We weten dat ze op hun kans wachten en dat hun kansen ook groeien. Ze wachten tot er net zoals in 1933 een nieuwe, hedendaagse Von Papen overstag gaat en de weg vrijmaakt voor hun bruine willekeur. De nieuwe Von Papen die net als de ouwe omwille van de macht opzij zal kijken terwijl zijn anderen worden neergeschoten. Als vandaag een lid van een democratische partij die finale stap wil zetten, dan moet hij of zij eruit. Dan moeten we terugslaan. Onverbiddellijk, genadeloos, met volle kracht. Desnoods gaan we in het verzet.

Sebastian Haffner, Het verhaal van een Duitser, Knack wereldbibliotheek, 2001

Recensie door Dirk Verhofstadt