Isaiah Berlin en het populisme - Daniël Boomsma

Op 20 en 21 mei 1967 vond aan de London School of Economics een conferentie plaats getiteld To define populism. Een aantal academici gaf voordrachten over het thema, onder hen ook ideeënhistoricus Isaiah Berlin. De analyse van het begrip populisme die Berlin gaf – ingebed in een internationale historische context – is vandaag nog zeer inzichtelijk. Berlin staat huiverig om tot een ‘Platonische definitie’ van het populisme te komen, dat wil zeggen een betekenis van populisme te formuleren die overal waar dan ook dan geldend is. Toch ziet hij een aantal kenmerken.

Allereerst is er het evidente historische verband tussen populisme en nationalisme. Populisme is het voorportaal van het nationalisme. De twee delen een ideeënwereld. De historische grond is die van het einde van de 18de eeuw: het verzet tegen het zogenaamde Verlichte kosmopolitisme, de gedachte dat de waarden en cultuur van de natie uniek zijn, en beschermd dienen te worden ten opzichte van ‘externe’ invloeden. Populisme deelt in ieder de nationalistische gedachte van Gemeinschaft, schrijft Berlin: het idee dat er zoiets is als een ‘integrated society’, een samenleving waarin het ‘volk’ een hecht verband vormt, samengebonden wordt door een gedeeld en onveranderlijk verleden. Dat verleden kan werkelijk bestaan of slechts een product zijn van de verbeelding.

Berlin zag nog een aantal minder in het oog springende elementen. Anders dan het uitgesproken politieke stroming die het nationalisme heet, is het populisme wezenlijk apolitiek. “Dat wil zeggen”, in de woorden van Berlin, “het is niet geïnteresseerd in politieke instituties of de macht van de staat.” De staat is slechts een instrument om de eigen doelstellingen te realiseren, maar om de staatsmacht – regeringsverantwoordelijkheid – is het hen niet te doen; de blik is gericht op de samenleving en de mensen die er deel van uitmaken. In die zin is populisme wezenlijk ongeïnteresseerd in het democratisch proces van parlement en regering, van macht en de controle daarop. Het is er ook niet op uit om zoveel mogelijk mensen te betrekken bij dat democratisch proces.

Een omvangrijker kenmerk is de gedachte dat de natie geperverteerd is. De gedachte van spiritueel of cultureel verval, wat de Fransen déclinisme noemen, vormt aanleiding voor een kritiek op ‘vijandige invloeden’, die voor die pervertering gezorgd heeft. Populisme gaat uit van de ‘val van de natie’ die zich ofwel al voltrokken heeft, of er aan zit te komen. Het populisme laat zich kenmerken door de belofte de verloren “onschuld” van vroeger te herstellen, en de “gekrenkte trots”, ‘het verloren zelfvertrouwen’, te herstellen.

Misschien wel het meest verhelderende inzicht dat Berlin naar voren brengt, is de gedachte dat populisme gedijt in samenlevingen die op één of andere manier een proces van modernisering of grote verandering doormaken. De parallel met het populisme van nu is snel gemaakt. Ook nu wordt de belofte gedaan dat uit dat proces van verandering een nieuwe wereld zal voortkomen, met herstel van de oude ‘manier van leven’ en ‘gezondmaking’ van de ‘geperferteerde’ samenleving. Op die gedachte zijn ook de slogan’s nieuw Europa (Wilders, Le Pen, en Petry) en Make America great again (Trump) terug te voeren. Het is de valse lokroep van herstel in tijden van verandering.

Wie Berlin’s beschouwing leest, ziet dat het populisme niet te reduceren is tot xenofobie of de overheersing van de ‘onderbuik’. De intellectuele kenmerken die Berlin schetst blijven ook vandaag zeer accuraat. Óók in de tijd van Trump, Le Pen en anderen. Er is, zoals Berlin zegt, ‘een metafysica van het populisme’, en wie het als liberaal wil bestrijden, zal zich dus op daarop moeten richten. Die ‘metafysica’ grijpt terug op, zoals gezegd, het aloude nationalisme. En inmiddels is het meer die richting uitgeschoven. Wat tien jaar geleden een nationalistisch populisme was, heeft zich nu ontpopt tot een populistisch nationalisme. Het populisme heeft het voorportaal verlaten en bevindt zich nu zowel in Europa als de Verenigde Staten op gevaarlijk terrein.

Daniël Boomsma

De volledige voordracht van Isaiah Berlin staat op onderstaande link.

http://berlin.wolf.ox.ac.uk/lists/bibliography/bib111bLSE.pdf