Rusland, Oekraïne en de Krim - Antoon Kruft

Dit boek verscheen naar aanleiding van de annexatie van de Krim door Moskou op 16 maart 2014, nadat het schiereiland zestig jaar bij Oekraïne had gehoord. De auteur geeft een historisch overzicht vanaf de Scythen (700 v.C.) en vooral vanaf 882, toen Kiev de eerste hoofdstad werd van het Russische rijk. In 1240 veroverden de Tataren (Mongolen en Turken) Kiev en de Russische vorstendommen en regeerden er 250 jaar over. In de veertiende eeuw werd Moskou echter belangrijker dan Kiev. Rond 1400 kreeg het Kievse rijk de naam ‘Oekraïne’ of grensgebied tussen Moskovië in het oosten, de Tataren in het zuiden en de Polen in het westen. Na 1441 vestigden de Tataren een eigen staat op de Krim. In 1482 vernietigden zij Kiev. Daarna werden ze teruggedreven door de kozakken. Die zorgden in 1654 voor de hereniging van Oekraïne met Rusland, na de breuk in de dertiende eeuw.

Russische garnizoenen verschenen in Kiev en andere plaatsen van Oekraïne en noemden het land ‘Klein Rusland’. In 1667 werd Oekraïne verdeeld tussen Polen en Rusland, met de Dnjepr als scheidingslijn. Die deling leverde twee culturen op, wat tot nu toe zichtbaar is. In 1900 woonden 86% van de 26 miljoen Oekraïners in het Russische Rijk, de overige 14% in Oostenrijk-Hongarije. Polen bestond niet meer tussen 1800 en 1918. Ook de Turken waren eeuwen geïnteresseerd in Oekraïne en de Krim en voerden er tussen 1550 en 1917 twaalf oorlogen om. In totaal vocht Rusland 350 jaar om de Turken te verdrijven uit Europa.

In april 1917 lieten de Duitsers Lenin per trein van Zurich naar Sint-Petersburg reizen, om daar de revolutie te ontketenen en de oorlog met Duitsland te beëindigen. In januari 1918 werd de Oekraïense Volksrepubliek uitgeroepen, onder Duits protectoraat. De Bolsjewisten verzetten zich tegen de afscheiding van Oekraïne, dat met zijn graan, steenkool en staal economisch te belangrijk was. Na 11 november 1918 verlieten de Duitsers Oekraïne. Ook in het Oostenrijkse Galicië riepen de Oekraïners een eigen staat uit: nu waren er dus twee Oekraïense republieken. Op 22 januari 1919 ondertekenden ze in Kiev de vereniging tot één Oekraïne.

Vanaf dan werd de geografische streek ‘de Oekraïne’ het land Oekraïne. Maar het verdrag van Versailles gaf een deel van Galicië aan de nieuwe staat Polen. De communisten veroverden in 1918 ook Kiev en riepen er de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek uit, met het Russisch als enige taal. Oekraïne was geen grensgebied meer, maar het werd één van de staten van de Sovjet-Unie. De Krim werd in 1919/1920 veroverd door het Rode Leger. Vele Tataren vluchtten naar Turkije. Toen Stalin in 1928 met harde hand de collectivisatie oplegde in de Sovjet-Unie, leidde dit tot groot protest. Miljoenen Oekraïense en andere boeren werden gedood of naar Siberische kampen gevoerd. De veestapel verminderde tot een kwart en in Oekraïne brak een grote hongersnood uit met miljoenen doden.

In 1939 verdeelden Hitler en Stalin Polen en heroverde Stalin ook de Baltische staatjes en delen van Finland. Bij de verdeling van Polen, kwam het Oekraïense deel bij Oekraïne, waardoor het volk herenigd werd en het land kreeg dat het nu nog heeft. Tijdens de oorlog viel Oekraïne in Duitse handen. Een klein deel van Westelijk Oekraïne collaboreerde met de Duitsers en werd daarvoor zwaar bestraft na de oorlog. Na de Tweede Wereldoorlog vond een etnische zuivering plaats: 800.000 Polen moesten uit Oekraïne verhuizen naar Polen (plus 400.000 uit Wit-Rusland en Litouwen) en 500.000 Oekraïners verhuisden uit Polen naar Oekraïne. Geen land in Europa werd door de oorlog zo zwaar getroffen als Oekraïne: 700 steden, 28.000 dorpen, 16.000 fabrieken, 28.000 kolchozen werden verwoest, 10 miljoen mensen werden dakloos, 5,3 miljoen Oekraïners werden gedood.

De Krim kreeg het ook zwaar te verduren tijdens en na de oorlog. In 1942 werd de Krim bezet door de Duitsers, in 1944 door de Sovjets, die de 180.000 inwoners naar Siberië deporteerden als ‘collaborateurs’, de moskeeën afbraken en het eiland bevolkten met Russische kolonisten. Pas onder Gorbatsjov mochten de Krimtataren terugkeren. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg Oekraïne een territorium van 580.000 km² voor 41 miljoen inwoners, Oekraïners en Russen, zonder Polen, Joden, Duitsers. De Russen bezetten er de topfuncties.

In 1954 gaf Chroesjtsjov met goedkeuring van het parlement de Krim aan Oekraïne, ondanks het feit dat de Russen er dominant waren. Hij wou daarmee herdenken dat Oekraïne 300 jaar eerder Russisch was geworden. Er was nog een tweede reden: Oekraïne had het meest geleden onder de oorlog. In 1954 kon niemand voorzien dat de Sovjet-Unie ooit uit elkaar zou vallen. In 1964 werd Chroesjtsjov afgezet en onder huisarrest geplaatst, na zijn falen in de Cubacrisis. Opvolger Brezjnev zette de restalinisatie in en sloeg de Praagse Lente van Dubcek neer. Toen Gorbatsjov in 1985 aan de macht kwam, wou hij de enorme economische achterstand van de Sovjet-Unie wegwerken met zijn glasnost en perestrojka. Hij beëindigde ook de Koude Oorlog en de bezetting van Oost-Europa.

Kruft vergelijkt de inhaalpoging van Gorbatsjov met die van Stalin rond 1931. Stalin kon toen het westen inhalen door de industrialisatie met geweld op te leggen. Dat kon Gorbatsjov niet. Na de staatsgreep van 21 augustus 1991 droeg Gorbatsjov de macht over aan Jeltsin en verdween de Sovjet-Unie. In Oekraïne kwamen er massademonstraties in 1989 en werd het Oekraïens verheven tot officiële taal in plaats van het Russisch. In augustus 1991 koos het land voor onafhankelijkheid. Ook in Oost-Oekraïne en op de Krim werd voor die onafhankelijkheid gekozen.

De omvorming tot een markteconomie verliep heel moeilijk: in de jaren ’90 verdween 150 miljard dollar uit Rusland. De gewone Rus raakte ontredderd: 50 miljoen mensen hadden het zwaar. Voor de Russische soldaten die terugkwamen (uit de DDR alleen al 380.000) waren er geen huizen of andere voorzieningen. In 1994 hief Moskou het Warschaupact op, maar het Westen weigerde de NAVO af te schaffen. Integendeel, een dozijn ex-Oostbloklanden werden lid. Volgens Kruft gingen deze uitbreidingen in tegen de afspraken van 1990. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker beloofde toen aan Gorbatsjov dat de NAVO zich niet verder zou uitbreiden dan de DDR. Kohl en Genscher bevestigden dit. De Amerikanen ergerden de Russen ook door in 1994 de Bosnische Serviërs te bombarderen en in 1998 de Serviërs in Kosovo, telkens geloofsgenoten van de Russen.

In 2000 werd Poetin president. Hij beschouwt de val van de Sovjet-Unie als de grootste geopolitieke ramp van de 20ste eeuw en ergert zich aan het opschuiven van de NAVO en het Amerikaans raketschild. Dank zij de hogere olieprijzen kroop Rusland uit het dal. De halvering van de prijs sinds 2015 is een ramp voor het Russische staatskapitalisme en voor heel veel gewone Russen. Ook in Oekraïne leverden de economische hervormingen niet het gewenste resultaat op. Tussen 1991 en 2009 kromp de economie met meer dan 40%. Het aantal werklozen en armen nam enorm toe. De corruptie is in deze failed state nog erger dan in Rusland.

Met Rusland werd in 1997 een akkoord gesloten over de Krim en de Zwarte Zeevloot: tot 2041 zou Rusland gebruik mogen maken van Sebastopol als marinehaven. In 2013-2014 vonden massademonstraties plaats in Kiev. Ze leidden tot de val en de vlucht van president Janoekovitsj. Poetin reageerde daarop door de Krim te annexeren. In Oost-Oekraïne kwamen pro-Russische opstanden tegen de prowesterse regering in Kiev. In mei 2014 riepen ze de onafhankelijkheid uit van Donetsk en Loehansk. Op 17 juli 2014 werd door de separatisten een vliegtuig neergehaald met 298 doden. De auteur verwijt het Westen te weinig begrip te hebben voor de Russische gevoeligheden in Oekraïne en de Krim en voor hun angst voor de oprukkende NAVO.

Hoe moet het nu verder? De auteur hoopt dat beide partijen zullen afstappen van hun gelijk. Kruft geeft een goed overzicht van de geschiedenis van Oekraïne en Rusland en verklaart een aantal hedendaagse toestanden vanuit het verleden.

Recensie door Jef Abbeel

Antoon Kruft, Rusland, Oekraïne en de Krim. Historische wortels van een conflict, Aspekt, 2016.