Einstein in tijd en ruimte - Samuel Graydon
Van Einstein (1879-1955) wordt wel beweerd dat hij in zijn jeugd geen erkenning kreeg, terwijl hij toch briljant was en kreeg hij op zijn oude dag wel erkenning maar was toen niet briljant meer. Het is inderdaad zo dat hij zijn beste werk schreef toen hij nog niet bekend was. Maar Einstein was meer dan een natuurkundige, hij steunde de Joodse zaak hartstochtelijk en was overtuigd pacifist. Hij bleek makkelijk in de omgang en hield van muziek, kunst, psychologie en politiek. En hij was een workaholic. Maar eerlijk is eerlijk, hij was soms wat laatdunkend tegenover vrouwen. En ontrouw in de liefde! Maar trouw in vriendschappen waardoor het beeld van een sympathieke man overheerst. Einstein bezocht een katholieke school omdat zijn ouders seculier waren en niet wensten dat hun zoon in de Joodse traditie zou opgroeien. Na een korte hevige belangstelling voor dat Joodse geloof zwoer Einstein die instelling af en koos definitief voor de vrijdenkerij, wars van orthodoxie en ritueel.
Hij liet zich op zijn zestiende - hij woonde in bij een van zijn leraren middelbare school in Aarau Zwitserland - statenloos verklaren en voorkwam daarmee dat hij in Duitsland zijn militaire dienstplicht moest verrichten. Hij voorzag welke wind in Duitsland zou gaan waaien en dat vooruitzicht trok hem niet in het minst. In 1901 werd Einstein Zwitsers staatsburger en meldde hij zich aan voor zijn dienstplicht aldaar. Hij werd op lichamelijke gronden afgewezen. Einstein werd verliefd op Mileva Marić (1875-1948) en bezwangerde haar. Er werd een dochtertje geboren dat echter al snel geheel en definitief buiten beeld raakte. Ziek geworden of afgestaan ter adoptie? Niemand die het weet. De ouders wisten alle sporen voor het nageslacht. Onze natuurkundige trad in dienst bij een octrooibureau in Bern. In 1903 zouden Einstein en Marić in het huwelijk treden en een jaar later werd hun zoon Hans Albert geboren. In 1910 gevolgd door hun tweede zoon Eduard. In 1909 werd Einstein professor aan de universiteit van Zürich, hoofddocent in de theoretische natuurkunde. Echter niet dan nadat een beoordelingscommissie van diezelfde universiteit had opgemerkt dat “aan de Israëlieten onder de geleerden allerlei onaangename karaktertrekken werden toegeschreven, zoals opdringerigheid, onbeschaamdheid en een kruideniersmentaliteit in de beleving van hun academische positie”. Jaja, je vraagt je af waarom die Zwitsers dertig jaar later per se neutraal wensten te blijven.
In betrekkelijk korte hoofdstukken schetst Graydon hoe Einstein tot zijn algemene relativiteitstheorie komt en hoe hij door gedachte-experimenten uit te voeren de relatie tussen de zwaartekracht en versnelling aantoont. Licht wordt afgebogen door de zwaartekracht. Maar niet alleen dat, ook de ruimte zelf moest gekromd zijn door dezelfde invloed. En zwaartekracht is de kromming van de ruimtetijd. Hoe groter de massa, hoe meer de ruimtetijd kromtrekt.
Misschien zou je Einstein een womanizer kunnen noemen. Hij leek in ieder geval licht ontvlambaar. Op de flaptekst staat dat hij van alles was maar ook een waardeloze echtgenoot. Dat mag zo zijn, hij wist het in ieder geval mooi te brengen, getuige zijn (liefdes)brieven waarin hij ook over een goed gevoel voor humor blijkt te beschikken. Mochten de brieven van Einstein in boekvorm verschijnen, ik zou zo’n boek subiet aanschaffen. De scheiding van Mileva Marić en hun beider zoons was geen fraaie gebeurtenis en de brieven met voorwaarden van de echtgenoot waren niet iets om trots op te zijn, ik zou me voor zulke brieven doodschamen. Bertrand Russell vond Einstein een ‘ongelooflijk sympathieke man’ en ‘de prettigste grote man die ik ooit heb gekend’.
Na de nodige tegenslagen lukt het Einstein zijn berekeningen te verbeteren en ontwikkelt hij de formule die laat zien hoe materie bepaalt dat de ruimtetijd kromt en dat de gekromde ruimtetijd bepaalt hoe materie kan bewegen. De relativiteitstheorie was af. En het was de wiskundige Karl Schwarzwild (1873-1916) die erin slaagde de veldvergelijkingen voor de theorie van Einstein op te lossen. En passant vond hij de zwarte gaten uit, ook al werden die toen nog niet zo genoemd. Een van de consequenties van de theorie en de veldvergelijkingen van Einstein was dat de kosmos niet statisch kon zijn maar moest inkrimpen of uitdijen. Dat idee was voor hem moeilijk te aanvaarden, het ging ook in tegen alle gangbare opvattingen. Einstein meende dan ook dat hij ergens een fout gemaakt moest hebben. Pas in 1929, toen Hubble had aangetoond dat het heelal onmiskenbaar uitdijde, ging ook Einstein overstag. En daarmee kon ook verklaard worden waarom het ‘s nachts donker is: bij uitdijing van het heelal verschuift het licht naar het rode uiteinde van het spectrum en hoe verder het licht zich van ons verwijdert zal het zich in het infrarode deel van het spectrum bevinden en infrarood is voor ons mensen nu eenmaal niet zichtbaar. Een uitdijend heelal veronderstelt ook een punt van waaruit die uitdijing begon, onze oerknal. Anders gezegd: de nachtelijke hemel is donker omdat het heelal een begin heeft.
Einstein was joods maar hij zag die identiteit eerder als een kwestie van stam dan van religie. Hij werd zionist en heeft zich zijn leven lang voor Israël ingespannen. Maar een joodse staat wees Einstein nadrukkelijk af en hij verklaarde meer heil te zien in een redelijke verstandhouding met de Arabieren op basis van vreedzaam samenleven.
In het Duitsland van de jaren twintig zou de relativiteitstheorie al snel sneuvelen door het opkomende antisemitisme. Einstein was een bewonderaar en volgeling van Spinoza, God is de natuur, het leven wordt bepaald door natuurwetten. De mens kan wel menen dat hij een vrije wil heeft maar mensen hebben geen alternatieven voor hun daden, ze handelen simpelweg in overeenstemming met de onverbiddelijke wetten van het universum. Aldus Einstein die verder schreef: “We zien dat het universum prachtig geordend is en aan bepaalde wetten gehoorzaamt, maar we hebben slechts een vaag begrip van deze wetten. Ons beperkte verstand kan de mysterieuze kracht die sterrenbeelden voortbeweegt niet doorgronden.”
Na de machtsovername door Hitler in 1933 leverde Einstein zijn Duitse paspoort definitief in en beschikte hij alleen nog over een Zwitsers paspoort. Ook ontnamen de nazi’s hem het Duits staatsburgerschap, overigens eerst nadat Einstein er zelf afstand van had gedaan. Max Planck was heel wat minder beginselvast en deed gewoon wat de nazi’s van hem verlangden maar desondanks bleef Einstein bevriend met hem.
De verstrengeling van deeltjes in de kwantumfysica hield in dat du moment dat eigenschappen van een deeltje veranderden (door interactie met een derde instantie) dat onmiddellijk gevolgen had voor het zusterdeeltje, zelfs als zich dat aan het andere einde van het universum zou bevinden. Maar dat moest betekenen dat op een of andere manier informatie van het ene deeltje oversprong naar het zusterdeeltje met een snelheid groter dan die van het licht. Voor Einstein was dat onaanvaardbaar. Gelukkig bleef de relativiteit intact toen wetenschappers stelden dat verstrengeling niet inhield dat er informatie-uitwisseling plaatsvond. Ofschoon verstrengeling inmiddels een bewezen natuurverschijnsel is, heeft de wetenschap er nog steeds geen verklaring voor gevonden.
Einstein vertrok naar Princeton, vroeg daar het Amerikaans burgerschap aan en zou de VS nooit meer verlaten. Opnieuw maakt hij zich sterk voor een supranationaal orgaan om een toekomst zonder oorlogen veilig te stellen. Einstein schreef prachtige brieven die het verdienen om gebundeld te worden. Naar aanleiding van het overlijden van zijn grote vriend Michele Besso (1873-1955) op 15 maart 1955 schreef hij aan diens zoon een mooie en lieve brief die hij afsloot met: “Voor mensen zoals wij, die in de fysica geloven, heeft de scheiding tussen verleden, heden en toekomst slechts het belang van een illusie, zij het een hardnekkige.” Nog geen maand later zou Einstein zelf overlijden. Hij was 76 jaar. Zijn as werd uitgestrooid op een onbekende locatie.
Ook de volgende prachtige zinnen zijn van Einstein: “Het mooiste wat we kunnen ervaren is het raadselachtige. Het is de fundamentele emotie die aan de wieg staat van ware kunst en ware wetenschap. Wie het raadselachtige niet kent en zich niet meer kan verwonderen, geen verwondering meer kan voelen, is zo goed als dood, een uitgedoofde kaars.”
Wetenschapsjournalist Samuel Graydon schreef een heerlijk boek over een van de grootste wetenschappers die de mensheid ooit voortbracht. Deze biografische schetsen geven een goed en helder beeld van de mens Albert Einstein. Ik wil meer lezen over deze bijzondere en uiterst innemende man en dat is dankzij deze zeer goed geschreven documentatie over een zeldzame wetenschapper die een belangrijk moment in de ontwikkeling van de menselijke geest zou markeren. Zonder Einstein zouden we niet half zo ver zijn als waar we nu zijn aangeland en dan abstraheer ik maar even van alles waar we niet trots op kunnen of mogen zijn. Graydon toont ons een genie dat desondanks ook een gewoon mens bleef met menselijke fouten en zwakheden maar ook een man met een standvastig moreel kompas. En met een oogopslag die hem onmiddellijk voor je inneemt. Daar lopen er te weinig van rond.
Recensie door Enno Nuy
Samuel Graydon, Einstein in tijd en ruimte. Een leven in 99 deeltjes, Atlas Contact, 2024, 315 pagina’s
