De zelfdenker: Karel van het Reve – Willem Melching

Ik heb mijn ogen niet droog kunnen houden bij het lezen van deze biografie van Karel van het Reve. Karel, broer van de bij ons bekendere Gerard Reve, beschrijft aan het einde van zijn leven zo lucide wat Parkinson doet met zijn denk- en schrijfvermogen dat het pijn aan je hart doet: hoe hij een idee, een leuke inval waarvan hij denkt ‘hier kan ik iets mee’, eerst vanwege het bibberen van de hand niet meer snel op een papiertje kan neerschrijven, hoe later – als hij die leuke inval toch kan vasthouden, de gedachte verdampt terwijl hij hem in een grammaticale zin probeert vast te leggen. Middenin een zin vergeten waar die zin eigenlijk naartoe moet leiden, het behoort tot de pijnlijkste ervaringen van een schrijver.

Het geloof der kameraden

Het boek De zelfdenker: Karel van het Reve van Willem Melching is strikt genomen geen biografie van Karel van het Reve, die bestond namelijk al. Het is het verhaal van het politiek denken van van het Reve en het besteedt in de eerste plaats grote aandacht aan diens geloofsafval van het communisme.

Geloofsafval? Het communisme is toch geen religie? In de strikte zin van het woord heeft u gelijk maar er zijn parallellen. Beide zijn een heilsleer. Die heil zit hem bij het Christendom in de sacramenten; men zal gered worden, verlost van de erfzonde als men die aanvaardt. In het communisme is de heil het einde van de klassenstrijd, het moment dat de dictatuur van het proletariaat een feit zal zijn.

Men leze hierover Het geloof der kameraden (1969), men vindt het integraal op dbnl.org.

Je leert er voornamelijk uit dat Marxisme geen wetenschap is. Het is een ideologie die op niet verifieerbare aannames is gebaseerd, die popperiaans gezien niet falsifieerbaar is.       

‘Weest bereid!’

Ontroerend is ook het moment waarop Karel erachter komt dat de spreuk op de broeksriem van zijn communistische jeugdbeweging, ‘Weest bereid’, eigenlijk gestolen is van de Amerikaanse boy scouts: ‘Be prepared’.

Kleine Karel beseft onmiddellijk als hij dit ontdekt dat dit plagiaat is en dat hij die informatie niet mag delen met zijn leeftijdsgenoten want het zou verraad zijn jegens het onfeilbare geloof. Het geloof waar hij uiteindelijk van afviel. Net zoals in een sekte, hou je de geheimen die je aan de weet komt en die schadelijk zijn voor de groep, gewoon voor jezelf. Je wil de ander, noch jezelf aan het twijfelen brengen.

Anticommunisme

Karel van het Reve werd een van de bekendste anticommunisten ter wereld. Aan de universiteit studeerde hij Russisch, hij werd Sovjetkenner en communisme-scepticus. De Pravda, het staatsblad van de Sovjetunie, noemde hem op een gegeven moment een gifzwam. Hij zag het als een geuzennaam die hij te danken had aan het wereldwijd verspreiden van dissidente literatuur.

In de jaren zestig en zeventig, de bloeiperiode van van het Reve, werd het communisme door westerse intellectuelen aanbeden als na te streven ideaal. Nu wil ik daar wel nog eens begrip voor opbrengen. In theorie heeft het communisme immers inderdaad goede papieren. Het is zoals de leuze van de Franse Revolutie. Gelijkheid! Broederlijkheid! Vrijheid! Klinkt goed.

Maar vrijheid wordt beloofd maar nooit geleverd. En onder het mom van totale gelijkheid en broederlijkheid gebeuren de grootste gruwelen.

In de praktijk werd het dus een hel vergelijkbaar met het nazisme. Het nazisme ging uit van het totaal tegenovergestelde uitgangspunt: iedereen ongelijk. Niemand gelijk. Er is een herenras en een slavenras. Maar dezelfde gruwelen werden door de sovjets gepleegd onder het mom van totale gelijkheid. Het wezenlijke verschil tussen beide blijft de Holocaust, een woord dat van het Reve overigens maar een keer gebruikt, omdat het pas na 1979 in zwang geraakte. Hij zou zich ook in verband met de Holocaust altijd schuldig blijven voelen dat hij zijn goede vriend David Koker niet harder aanspoorde om te vluchten.

Tijdens het lezen van deze pagina’s vraag ik me af hoe de geschiedenis er had uitgezien zonder Franse Revolutie. Zonder de communistische revoluties. Zouden de kapitalisten dan ongebreideld hun gang hebben kunnen gaan? Waren we ook zonder de Franse Revolutie tot een democratie gekomen? Waren er dan ooit sociale voorzieningen gekomen? Moeten we de communisten dankbaar zijn of waren we er ook gekomen zonder hen?

Op zo’n moment ben ik ook nieuwsgierig naar wat van het Reve zou vinden van het werk van David Graeber en bij ons Anton Jäger, beide zelfverklaarde marxisten met hoogst leesbare en bijzonder intrigerende maatschappijanalyses die in weerwil van hun dwalende methodiek toch tot boeiende conclusies komen.

Misschien moet je van Marx alleen houden als platonisch ideaal in het besef dat de geschiedenis altijd een strijd zal blijven tussen de haves en de have nots, tussen de armen en de rijken. En zelfs als iedereen menswaardig kan leven, de afgunst een belangrijke driftmotor zal blijven. Maar ga alsjeblieft niet, zoals zovele fellow travelers, regimes zoals Cuba en China verdedigen want dat is een brug te ver, dan ben je eigenlijk een communistisch collaborateur zoals Harry Mulisch het was.

Een pleidooi voor wat cynisme

‘Het is toch ook een mooie gedachte, eigenlijk?’ vraagt Adriaan van Dis over het communisme in een televisie-interview met van het Reve. ‘Ja,’ antwoordt van het Reve, maar als je dan ziet wat de mensen ervoor over hebben om die ‘mooie gedachte’ op aarde mogelijk te maken, dan is men meer gebaat met een beetje cynisme.

Men zou kunnen denken dat van het Reve nergens meer in geloofde maar dat is niet waar. Hij geloofde niet meer in ideologieën die een paradijs beloven, zoals ‘de marxisten, vegetariërs, esperantisten, en seksuele hervormers’, die ons voorhouden dat ‘men door het socialisme, het gras eten, het Esperanto spreken of het vrijen volgens Van der Velde het Koninkrijk der Hemelen op aarde kan doen neerdalen.’

Niet dus.

Wel geloofde hij in ‘de vrijheid van wetenschap, een rechtvaardige verdeling der aardse goederen, gelijkheid der rassen, et cetera’.

De zelfdenker en de schenen der anderen

Karel van het Reve was een zelfdenker. Niemand maakte hem wijs wat hij denken moest. Zijn zelf-denken werd meer uitgesproken met de jaren en de schenen der mededenkers werden niet gespaard. Op zijn Huizingalezing, een eer die alleen de grootsten te beurt valt, slaagt hij erin het hele gebied der literatuurwetenschap belachelijk te maken. Hij wijst op de vele gebreken van die wetenschap, nu ja, wetenschap, hij vond niet dat de menswetenschappen onderdeel uitmaakten van de wetenschappen en als mensen iets van boeken wilden weten, stelde hij, dan moeten ze die boeken zelf maar lezen. Geschiedschrijving, daar had hij nog begrip voor, wie er niet bij was bij de Tweede Wereldoorlog, moet wel beroep op boeken doen, maar als ik een oordeel wil vellen over Catcher in the rye bijvoorbeeld, dan moet ik dat boek toch gewoon zelf lezen, niet?

Karel maakte het hele gebied der literatuurwetenschap met de grond gelijk en zijn grootste bezwaar ertegen was dat ze zich alleen over de goede literatuur boog, de slechte liet ze buiten beschouwing en hoe dat onderscheid gemaakt werd, daar liet ze zich niet over uit. Het is alsof, zei hij, ‘de natuurkunde [zich met] wat zich in een stoommachine afspeelt wel tot de natuurkunde zou rekenen, maar wat in een ordinaire fluitketel gebeurt niet.’

Heel geestig.

Het nieuwe geloof der kameraden?

Tijdens het lezen kwam volgende vraag bij me op. Indien het werkelijk zo is dat binnen een democratie utopisten vaak het publieke debat bepalen; eerst de katholieken, dan de communisten, dan kan men zich de volgende vraag stellen: welke beweging probeert zich vandaag wars van feiten een dominante positie te verschaffen?

Zouden het de groenen kunnen zijn met hun bedenkelijk demagogisch aandeel in het kernenergiedebat? De groenen, die in april 2023 nog triomfantelijk vele vierkante kilometers bestrijkende windmolenparken op zee en hoogspanningslijnen over land bejubelden, terwijl die nog geen fractie van de energie van door hen pas gesloten kerncentrales opleveren?

De groenen, die blind zijn voor Dunkelflaute? Die blind zijn voor de natuur die zal opgeofferd worden aan zonnepanelenparken en zeeturbinecentrales? Die tegelijkertijd protesteren tegen elke mijn die natuurgebieden opensplijt op zoek naar zeldzame metalen maar toch hopen dat iedereen al zijn energie uit batterijen zal halen? Waarom? Omdat ze geloven dat het mogelijk is en omdat ze blind zijn voor de naakte cijfers? Zou dat kunnen?

De kleine kantjes

Dit boek gaat over het politieke en maatschappelijke denken van van het Reve maar ook de kleine kantjes van de mens Karel komen aan bod. Hoe hij als jongeman in de Verenigde Staten op een klein budget, met zijn nylon hemd onder de douche gaat om op waskosten te besparen en hoe hij later wel een zelfmoordpil wil kopen maar er niet meer dan een tientje voor wil betalen.

Het communisme zal een rode draad blijven doorheen het leven van Karel van het Reve. Hij werd in een communistisch gezin opgevoed waar de leer van Marx als wetenschap en geloof gezien werd. Hij viel ervan af maar bleef er toch in verstrikt.

Hij bleef ook op latere leeftijd een hekel hebben aan het uiterlijk vertoon van rijke jongens, hun hockeysticks en fietsen met trommelremmen, vertelde hij in datzelfde interview met van Dis.

Men verlost zich niet zo gemakkelijk van zijn roots. De Amerikanen zeggen wel eens, ‘you can take the boy out of the country, but you can't take the country out of the boy...’.  Dat is ook op van het Reve van toepassing.

Hij blijft zijn hele leven op linkse partijen stemmen ondanks dat hij haast zich met geen enkel van hun standpunten kan vereenzelvigen en eigenlijk een liberaal pur sang geworden is.

Boeiend.

De zelfdenker: Karel van het Reve van Willem Melching verscheen in april 2023 bij Prometheus

Jan-Willem Geerinck is kernlid bij Liberales