Johan Braeckman atheïst van het jaar 2022

Professor Johan Braeckman werd door de atheïstisch-humanistische vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte uitgeroepen tot Atheïst van het Jaar 2022. Filosoof Floris van den Berg sprak de laudatio uit.

Leren denken, leren leven

Het intellectuele debat over het bestaan van god is al sinds de Verlichting beslecht en sinds de evolutietheorie van Darwin is ook de laatste strohalm uit de handen van gelovigen geslagen. Toch is het niet zo dat religie wereldwijd tanende is. Integendeel, religie blijft een hardnekkig virus en zolang niet iedereen is ingeënt met het vaccin van de rede, zal de religiepandemie blijven voortwoekeren. Er is dus behoefte aan een wereldwijd vaccinatieprogramma tegen religie. Het vaccin heet kritisch of vrij denken.

Filosoof Johan Braeckman heeft zo’n vaccin ontwikkeld. Zo heeft hij de afgelopen decennia meer dan duizend publiekslezingen gegeven, waarbij hij als een missionaris diep de binnenlanden van België en Nederland introk. Hoewel religie ook in onze contreien nog voortwoekert, weten we niet hoe het gesteld zou zijn zonder zijn inspanningen. Duidelijk is dat als er geen actief werk gemaakt wordt van verzet tegen het virus van irrationaliteit, het dan bezit zal nemen van een groot deel van de bevolking. Wij mensen zijn, ondanks onze potentie tot kritisch denken, van nature vatbaar voor ontelbare vormen van waanideeën. Er is daarom behoefte aan een constante dosis rationaliteit en religiekritiek. Zonder dat zal de pandemie van religie weer oplaaien.

Als publieksfilosoof durft Braeckman stelling te nemen over controversiële maatschappelijke kwesties, zoals zijn pleidooi voor liberalisering van de euthanasiewetgeving. Maar Braeckman wil zijn publiek niet alleen overtuigen van zijn eigen liberale, humanistische standpunten, hij wil hen helpen zelf betere denkers te worden door valkuilen – hij noemt het denkputten – te herkennen en te vermijden. Kritisch denken vereist studie, oefening, doorzettingsvermogen. Het is meer dan alleen een boek lezen of naar een lezing luisteren of een YouTube video bekijken. Het begint met een kritische houding. Die houding houdt in dat je je bewust bent van je eigen feilbaarheid (en niet alleen van de feilbaarheid van anderen).

Darwins moordbekentenis

In zijn boek Darwins moordbekentenis zet Braeckman uiteen dat de evolutietheorie funest is voor het christendom en dat Darwin dat ook besefte, vandaar Darwins moordbekentenis. Darwin zelf hield dat een beetje stil, om zijn gelovige vrouw niet voor het hoofd te stoten, maar Thomas Huxley roeptoeterde luid en duidelijk rond wat de evolutietheorie voor religie betekende. Huxley werd wel Darwins bulldog genoemd, omdat hij het aandurfde om met gelovigen daarover in debat te gaan. Braeckman treedt in diens voetsporen.

Je zou het misschien niet verwachten, maar mensen die zichzelf atheïst durven noemen, zijn er weinig, zelfs onder filosofen. Een prominente rol speelt hierin het verdedigen van Darwins evolutietheorie tegen religieus geïnstigeerde aanvallen van creationisme en intelligent design. Braeckman laat zien dat wetenschap en religie elkaar epistemologisch uitsluiten. En als liberaal en humanist heeft Braeckman kritiek op tal van morele kwesties waarbij religie botst met menselijkheid.

Braeckman heeft het vermogen om complexe zaken, zoals evolutiebiologie en paleoantropologie aan een groot publiek uit te leggen. Het lezen van Braeckman is echter niet voldoende, wil je er het maximale uithalen, dan zul je moeten studeren en oefenen. Kritisch denken eigen je je niet toe door zo maar een beetje te freewheelen, je zult er moeite voor moeten doen. Dan komt de aap uit de mouw: de meeste mensen hebben er helemaal geen behoefte aan zich tot kritische denkers te ontwikkelen! Daarom zou het beter zijn wanneer kritisch denken onderdeel van het schoolcurriculum wordt.

Irrationaliteit

Afgelopen tijd is er in Nederland ophef ontstaan over salafistische weekendscholen waarin kinderen met islamitische ouders (let op: niet islamitische kinderen, want kinderen behoren vrij van religie te zijn) worden geïndoctrineerd met een orthodoxe en illiberale versie van de Islam. Die weekendscholen houden zich bezig met precies het omgekeerde van kritisch denken. Kennis van de menselijke ontwikkelingspsychologie leert dat vooral kinderen vatbaar zijn voor indoctrinatie. Iets waarmee je kinderen indoctrineert, krijg je er later bijna niet meer uit; als je kinderen daarentegen vaccineert met kritisch denken, krijg je de irrationaliteit er bijna niet meer in. Een democratische samenleving zou kinderen moeten vrijwaren van indoctrinatie en hen vaardigheden voor kritisch denken moeten aanleren.

Braeckman schreef samen met Etienne Vermeersch een eigenzinnige geschiedenis van de filosofie, De rivier van Herakleitos, waarin zij filosofie benaderen als streven naar rationaliteit en humaniteit en laten zien dat er in filosofie ook vele dwaalsporen zitten, zoals het postmodernisme. Deze inleiding in de filosofie is, bij mijn weten, ook het eerste overzichtswerk dat milieu-ethiek en dierethiek behandelt.

Citaten

Ter voorbereiding van deze laudatio heb ik, met grote interesse en veel plezier, gelezen in en gekeken naar de vele hits die ik kreeg bij mijn zoektocht. Graag deel ik enkele citaten uit interviews om een impressie te geven van de manier van redeneren en de stijl van filosoof Johan Braeckman. Ik probeer me voor te stellen hoe het zou zijn als Johan de rol van Jezus als wereldleraar zou overnemen en mensen op zondag zouden lezen in de geschriften van Johan. Nu dus enkele citaten uit de schrift:

Over identiteit: ‘Veel mensen koppelen hun identiteit aan opvattingen die niet voor herziening vatbaar zijn. Als je die opvattingen bekritiseert, voelen ze zich persoonlijk aangevallen. Daarin moet iedereen zichzelf als het ware trainen. Kritiek op je opvattingen is niet noodzakelijk een aanval op je persoon.’

Over wat belangrijk is in het leven: ‘Er heeft nog nooit iemand op zijn sterfbed gezegd: ‘Had ik maar meer gewerkt.’ We zijn te veel vervreemd van wat er echt toe doet. Luiheid, trager leven begint met na te denken over je waarden-hiërarchie en ernaar durven te handelen. Socrates zei het al: ‘Het goede leven is het leven dat doordacht wordt.’’’

Over irrationalisme: ‘Hoger opgeleiden geloven in ingewikkelder vormen van irrationalisme.’

Over luiheid: ‘Goed lui zijn is streven naar zinvolheid. Doen wat je het liefst en het best doet, in je eigen tempo. In die zin is luiheid ook een vorm van hard werken.’ ‘Je kunt niet Kant lezen én je email bijhouden.’ ‘Het vergt traagheid, rust en stilte om waardevolle dingen te leren kennen.’

Erkenningen

Johan Braeckman heeft al veel prijzen en erkenningen op zijn palmares, waaronder de Belgische Prijs Vrijzinnig Humanisme 2019. De atheïstisch-humanistische vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte, opgericht in 1856, is van mening dat de prijs voor Atheïst van het Jaar niet mag ontbreken. De Vrije Gedachte is vol bewondering voor zowel de scherpzinnigheid van zijn atheïsme als zijn tomeloze enthousiasme om atheïsme, humanisme en kritisch denken voor een breed publiek uit te dragen. Jij bent, Johan, een atheïst, vrijdenker, scepticus en liberaal die luiheid promoot. De levenslessen van Jezus van Nazareth zijn alomtegenwoordig; laten we er met zijn allen aan meewerken om de populariteit van Jezus te vervangen door die van Johan. Van Jezus van Nazareth naar Johan van Wetteren. Van wijn naar trappist, van hiernamaals naar nu. Van sprookjes naar wetenschap. Van christelijke levensnegatie, tot humanistische levenskunst.

Johan, het is mij een eer en genoegen: namens vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte roep ik jou uit tot Atheïst van het Jaar! Proficiat!

Floris van den Berg

10 december 2022