Geert Mak: Grote Verwachtingen (München, 2020) -Siebo Janssen
Geert Mak: Grote Verwachtingen (München, 2020)
Met "Grote Verwachtingen" presenteert de Nederlandse historicus en journalist Geert Mak (*1946) zijn tweede opus magnum over de Europese integratie. Zijn eerste werk, "In Europa", dateert van 1999 en onderzocht de status van de Europese integratie tien jaar na de val van de Berlijnse Muur en vijf jaar voor de grote EU-uitbreiding van 2004 met tien, voornamelijk Zuidoost-Europese staten.
In die tijd was Mak optimistisch, soms zelfs enthousiast, over de ontwikkelingen in de EU na 1989. Hoewel hij ook duidelijk de transformaties en onzekerheden zag die de staten van Oost-Europa te wachten stonden, overheerste over het geheel genomen duidelijk de vreugde over de komende uitbreiding en over wat in 1999 in het kader van de Europese integratie was bereikt.
In "Great Expectations" blikt Mak terug op de afgelopen 20 jaar vanuit het perspectief van 2019, waarbij hij elk jaar per land of thema uitwerkt. Hij gaat in op de uitbreiding van de EU in 2004 en de gevolgen daarvan voor Europa, belicht de gevolgen van het Franse en Nederlandse "nee" respectievelijk "nee" tegen het grondwettelijk verdrag van de EU in 2005, maar kijkt ook naar de ontwikkelingen in het buitenlands beleid en de gevolgen daarvan voor de EU. Bijvoorbeeld de terreuraanslagen van 11 september 2001 of de Russische annexatie van de Krim in 2014 en het daaropvolgende militaire conflict in Oost-Oekraïne.
In dit boek is Mak nog steeds de links-liberale, verlichte Europeaan die voorstander is van het Europese integratieproces, maar tegelijkertijd heeft hij een veel pessimistischer kijk op het heden en de toekomst van de EU.
Helaas kan men het alleen eens zijn met dit pessimisme als men een eerlijke balans opmaakt van de afgelopen 20 jaar of zo. De grote euforie over de uitbreiding van de EU naar het oosten maakte snel plaats voor kleinzielige muggenzifterij over hoeveel die uitbreiding eigenlijk zou moeten kosten. Toen duidelijk werd dat met name Polen en Hongarije tot de staten behoorden die in 1989 de politieke doodsteek hebben toegebracht aan de communistische regimes van onrechtvaardigheid, maar in de jaren 2010 steeds meer in de richting van een autoritaire staat zijn afgedreven, werd de vraag opgeworpen of deze twee "onliberale democratieën" überhaupt wel lid van de EU moeten blijven.
De economische en financiële crisis vanaf 2009 heeft daarentegen het vertrouwen tussen Noord- en Zuid-Europa kapotgemaakt. De noordelijke lidstaten wilden niet opdraaien voor de schulden van het zuiden en het zuiden van de EU zag zichzelf ten onrechte gebrandmerkt als "lui en verkwistend".
Duitsland heeft ganzeigene ervaringen opgedaan met de veelvuldige politieke aberraties die tal van lidstaten van de EU de laatste jaren hebben doorgemaakt, toen Angela Merkel in 2015 de toelating van honderdduizenden vluchtelingen uit de Syrische oorlogsgruwel in Duitsland aanvaardde. Niet alleen werd haar dit morele en menselijke wapenfeit in Duitsland niet in dank afgenomen, zoals het permanente extreemrechtse rumoer van de zogenaamde AfD tot op de dag van vandaag aantoont, maar Merkel stond ook vrijwel alleen ten opzichte van het idee van een EU-brede verdeling van vluchtelingen.
De Brexit in 2016 en de verkiezing van Donald Trump tot president van de VS in november van datzelfde jaar, alsmede de opkomst van rechts-populistische en zelfs extreemrechtse partijen in veel EU-lidstaten, hebben eens te meer de crisismodus aangetoond waarin het Europese project zich sinds het begin van de jaren 2000 bevindt, in een meervoudige permanente crisis.
Het boek van Mak was af vóór het uitbreken van de Corona-crisis, hoewel die nog wordt vermeld in het nawoord van het boek. De aanpak van de crisis, het lange en onwaardige gekibbel over de Coronabonds, het steeds weer opduikende vaccinnationalisme en de problemen van de EU om haar lidstaten van voldoende vaccins te voorzien, hebben het beeld van een kwetsbare, slecht gestructureerde EU in de ogen van veel burgers eens te meer bevestigd.
De conclusie van Mak is dan ook nogal pessimistisch ten aanzien van de toekomstige ontwikkeling van de EU. Voor hem lijkt het logisch dat de Europeanen zullen moeten wennen aan minder welvaart, minder vrijheid en dat de conflicten in de wereld zullen blijven toenemen waarop de EU geen of slechts een ontoereikend antwoord heeft.
In veel opzichten kan men het zeker eens zijn met Mak's pessimistische visie, maar zijn er niet ook punten van hoop - die echter pas kwamen nadat het boek af was?
Ten eerste heeft de EU toch een gezamenlijke oplossing gevonden voor de Coronabonds. Merkel en Macron hebben eindelijk de verantwoordelijkheid van Duitsland en Frankrijk voor het Europese project in eigen hand genomen, en in het geval van Merkel zelfs een draai van 180 graden gemaakt. Van Zwabische huisvrouw tot waarnemend voorzitter van de EU met gevoel voor solidariteit - een pad dat men in 2009 niet zou hebben verwacht.
Anderzijds heeft met de verkiezing van Joe Biden tot president van de VS een overtuigd multilateralist en transatlanticus zijn intrede gedaan in het Oval Office. Iemand die bereid is de wereld en Europa de hand te reiken, maar die ook niet bang is om westerse waarden als democratie en rechtsstaat agressief te verdedigen, en die de openlijke solidariteit van Trump met autocraten van alle pluimage in zijn tegendeel verandert.
Of deze positieve ontwikkelingen een ommekeer betekenen voor de toekomst van de EU, of dat de crisis verder zal verhevigen als bijvoorbeeld de extreemrechtse Marine Le Pen in mei 2022 president van Frankrijk wordt of de zogenaamde AfD in Duitsland bij de federale verkiezingen in september 2021 een veel sterkere uitslag behaalt dan in 2017, moet nog blijken, maar we mogen niet vergeten dat het Europese integratieproces ondanks alle crises al meer dan 70 jaar een politiek, economisch en cultureel succesverhaal is.
Mak's boek is een briljante analyse van de Europese politiek en de inbedding daarvan in internationale ontwikkelingen, en men zou graag meer van dergelijke diepgaande, maar leesbare analyses van de stand van zaken in de EU zien. Dat Mak uiteindelijk tot een nogal pessimistische beoordeling van de toekomst komt, is geen bewijs tegen de intellectuele en analytische klasse van zijn werk.
Siebo M. H. Janssen
Kernlid Liberales, politiek wetenschapper/historicus, docent en opvoeder voor volwassenen
