KliFi. Woede in de republiek Nederland – Adriaan van Dis
Wij stellen ons veel te inschikkelijk op tegenover die mensen die uit gebrek aan beschaving de natuur vernietigen. Maar schrijvers kunnen schrijven wat ze willen […], maar als er niets aan natuurbehoud wordt gedaan, dan hebben al die schrijfsels geen enkele zin. - Konstantin Paustovski, ‘De oude boswachter heeft gelijk’ (1959)
De toekomst is begonnen. Nederland ziet er in 2030 anders uit: Arnon Grunberg heeft de Nobelprijs voor literatuur gewonnen, de Oranjes zijn afgezet, Nederland is een republiek, er is een narcistische autoritaire grote leider (‘de Nar’ genaamd) die verdacht veel op Baudet lijkt en Nederland staat deels onder water door een orkaan veroorzaakt door klimaatverandering, al wordt de omvang van de ramp door de media die door de staat gedomineerd worden, gebagatelliseerd. Fake news heeft de overhand gekregen. Dat is het Nederland dat beschreven wordt in de roman, of beter gezegd het strijdschrift, KliFi. Woede in de republiek Nederland (2021) door Adriaan van Dis (1946). Klifi staat voor klimaatfictie. Je kan het woord fictie op twee manieren duiden. Ten eerste is het een fictieve roman over de gevolgen van klimaatverandering, vandaar ‘klimaatfictie’. Ten tweede ontkent de grote leider (en door Baudet in de hedendaagse politiek) klimaatverandering. Klimaatverandering wordt afgedaan als klimaatfictie.
De woede uit de ondertitel slaat op de woede die de hoofdpersoon, bibliothecaris Jákob Hemmelbahn, voelt wanneer hij met eigen ogen de ellende van de klimaatcatastrofe meemaakt. Jákob is op tienjarige leeftijd (en dat maakt hem net zo oud als de auteur Van Dis) in 1956 samen met zijn ouders gevlucht uit Hongarije toen de Russen de opstand hardhandig neersloegen. Hij woont nu langs een grote rivier op een terp. Dichter bij de rivier ligt een lager gelegen camping ‘de Kuil’ waar een allegaartje van klimaatvluchtelingen woont: ‘De Kuil zit vol arme mensen. Goed genoeg voor de rotklussen. Weggooimensen.’ (p. 114) Wanneer de orkaan toeslaat komt de Kuil onder water te staan en veel bewoners verdrinken. Er komt een brute en bruuske reddingsactie uitgevoerd door het leger waarbij Jákobs huis als hoofdkwartier wordt gebruikt. De reddingsactie wordt gecombineerd met het uitzetten van alle buitenlanders zonder geldige papieren en de maatstaf wordt heel ruim geïnterpreteerd. De president doet de orkaan tegen de feiten in echter af als een ‘milde herfststorm’ en de ernst van de situatie wordt op de tv ontkend. Als daad van verzet besluit Jákob de verhalen van de overlevenden uit de Kuil op te tekenen.
Op de tv hoort Jákob de speeches van de leider, die pocht dat de situatie onder controle is. De discrepantie tussen de feiten zoals hij die met zijn eigen ogen ziet, en de leugens op tv maken hem woedend: ‘Voor het eerst hunkerde Jákob naar verzet, naar onvoorzichtigheid. Hij was al eerder besmet met het boosheidsvirus, maar het verlangen naar daadkracht werd steeds groter – het klopte achter zijn slapen.’ (p. 43) Hij neemt zich zelfs voor om met een pistool naar Den Haag af te reizen om het tij te keren. Maar hij doet het niet. Hij houdt het voor gezien, hij slaat de hand aan zichzelf en drinkt vergif, maar niet nadat hij zijn verslag aan een uitgever heeft gestuurd. Zijn verzet is literair verzet. Net als bij Van Dis. De vraag is natuurlijk of het boek (dus het boek waarvan in het boek sprake is) uitgegeven gaat worden gezien de censuur.
KliFi laat, wat ik noem, de Triumpiaanse cirkel van ontkenning zien. In het Trumpianisme, zoals bij hedendaagse populisten als Orban, Bolsonaro, Johnson en Baudet zijn de volgende stadia te onderscheiden in de reactie op een publiek gevaar, of het nu gaat om klimaatverandering of de coronapandemie:
- Ontkennen
- Bagatelliseren
- Keiharde maatregelen eisen
- Kritiek geven op elke maatregel van een ander
- Jezelf lof toezingen over hoe goed je hebt opgetreden
- Blijven ontkennen van de ernst van het probleem en het aantal slachtoffers
- Zondebokken aanwijzen: linkse kerk, asielzoekers, allochtonen, de elite
- Ontkennen dat je het hebt ontkend
In Nederland anno 2030 is er volop censuur. De media zijn namelijk in handen van de staat: ‘De gelijkgeschakelde kranten negeerden dwarsdenkers.’ (p. 15) Er is een soort Kultuurkamer voor schrijvers en kunstenaars. De grote leider bemoeit zich met de kunst, de architectuur, met de uniformen (grijze uniformen met gele bies met ingenaaide handtekening van de leider). Hij rijdt met zijn ‘vrinden’ rond in de Gouden Koets. De asielzoekers en allochtonen zijn zondebokken en met de noodtoestand als excuus worden die rücksichtslos het land uitgezet.
De rechts-conservatieve ideologie komt tot uiting in de censuur op moderne en postmoderne kunst (werk van Joseph Beuys wordt tijdens een rondleiding door de Grote Leider uit het Stedelijk geflikkerd), toneel wordt weer toegankelijk voor het grote publiek en er is een hernieuwde preutsheid: ‘En nu waren jonge mensen steeds preutser geworden en vergeelden de losse zeden uit zijn studententijd in gedateerde romans en gedichten.’ (p. 124)
Met Klifi heeft Nederland een pendant van 1984 de beroemde dystopie van George Orwell. De dystopie (of DIStopie) van Van Dis is een nauwelijks verhulde kritiek op Forum voor Democratie en de Partij voor de Vrijheid, vanuit een GroenLinksachtig perspectief. Ik vermoed dat Baudet zich niets van deze literaire kritiek aan zal trekken, noch dat zijn achterban door het lezen van KliFi opeens de schellen van de ogen zullen vallen. Dat komt, denk ik, omdat zij echt denken dat er geen klimaatcatastrofe is en omdat zij als antwoord op problemen met asielzoekers maar één antwoord kennen: grenzen dicht en uitzetten.
Helaas is er niet alleen in het boek, maar ook in de echte wereld een klimaatcrisis, maar die, zoals blijkt uit de recente verkiezingsuitslag, een grote meerderheid, ondanks alle wetenschappelijk bewijs, niet serieus neemt. Er wordt gedacht dat het KliFi is. Er is discussie over wat de feiten zijn, wie wetenschappelijke kennis heeft, wie er rationeel is en wie de waarheid aan zijn kant heeft. Op de een of andere manier moeten mensen bewust gemaakt worden van wat er op het spel staat: de leefbaarheid van planeet Aarde die op korte termijn bedreigd wordt door een ongekende ecologische crisis. Filosoof Rutger Bregman publiceerde een kort pamflet Het water komt waarin hij de wetenschappelijke kennis over klimaatverandering en zeespiegelstijging voor de Nederlandse situatie bondig uiteenzet en laat zien dat Nederland door de zeespiegelstijging grotendeels onbewoonbaar zal worden. Van Dis verwijst in de literatuuropgave van KliFi onder andere naar Bregmans boek. Van Dis richt zich tot een breed lezerspubliek met een dystopische roman. Romans kunnen verrassend veel invloed hebben om sociale veranderingen te bevorderen en het zo mooi zijn als KliFi zou leiden tot een implosie van extreemrechts, meer klimaatbewustzijn en klimaatmaateregelen, en een humaan vluchtelingenbeleid. En, wat mij betreft, een republiek. Ik acht de kans op dat laatste zeer gering.
Het nut van utopieën en dystopieën is dat ze aan het denken zetten over in wat voor samenleving jij wilt leven, hoe jij je verhoudt tot die utopie of dystopie. Het gaat dan ook om de details die het literaire genre van de utopie/dystopie doet verschillen van een politiek filosofisch traktaat. Het mooie van de dystopie KliFi is dat je je als lezer kunt afvragen waar je zelf staat: wil jij zo’n rechts-extremistische samenleving waarin de vrijheden langzaam worden ingeperkt en de ernst van de ecologische crisis ontkend wordt, of wil je iets anders? Alleen met het afschaffen van de monarchie kan ik instemmen. Als de Nobelprijs van de literatuur al naar een Nederlandse schrijver gaat dan wat mij betreft naar Ilja Leonard Pfeijffer of naar Van Dis niet in het minst vanwege KliFi.
Een frappante eigenschap van dystopieën is dat er altijd wel lezers zijn die menen dat het om een utopie gaat. Wellicht dat Forumfans helemaal niet voelen wat nu het probleem is in het door Van Dis geschetste Nederland anno 2030. Als dat zo is, als de utopie van de één, de dystopie van de ander is, bestaat er geen gemeenschappelijke grond. Mensen leven in gescheiden werelden, met eigen normen en waarden, eigen feiten, eigen wetenschap en een eigen geschiedenis, eigen problemen en eigen oplossingen. En toch in hetzelfde land. Dat is behoorlijk problematisch en ik heb geen idee hoe dat opgelost zou kunnen worden. Een doorbraak van Forum voor Democratie zou wel eens het einde van het poldermodel kunnen zijn.
Van Dis probeert zich voor te stellen hoe het zou zijn als een partij als Forum voor Democratie aan de macht komt. In een propagandasprookje op Youtube van Forum voor Democratie staat een Visie op Nederland 2040 voor een glorieus Nederland volgens Thierry Baudet.[1] ‘Doordat we in 2021 na de verkiezingen stopten met alle duurzaamheidsplannen, bespaarden we zo’n 1.000 miljard.’ Immigratie gestopt, remigratie aangemoedigd. Er is een nieuw omroepbestel – oftewel staatscensuur. Baudets visie is extreem techno-optimistisch. Het is de Nederlandse techniek die alle problemen voor eens en voor altijd oplost. De propagandafilm is zo absurd over de top dat je de indruk krijgt dat Baudet gewoon zit te dollen, dat het een grap is, dat hij het ironisch bedoeld. Baudet ziet in 2040 een glorieus Nederland; Van Dis schetst een dystopisch Nederland in 2030 met diezelfde narcissus.
De toekomst ligt dan misschien wel open, maar heel ongeloofwaardig is de dystopische schets van Van Dis van Nederland anno 2030 niet. KliFi is niet primair een literair werk, maar een moreel appel tot activisme tegen extreemrechts en tegen klimaatontkenners. Ik had me al eens serieus voorgenomen dat als Baudet aan de macht mocht komen, ik emigreer. Nu weet ik het zeker.
Recensie door Floris van den Berg
Adriaan van Dis, KliFi. Woede in de republiek Nederland, Atlas Contact, 2021
