Pleidooi voor een betere natie - Jill Lepore

Als serieuze historici de studie van de natie opgeven, waarschuwt Jill Lepore, als wetenschappers geen gemeenschappelijke geschiedenis voor een volk meer proberen ter schrijven, betekent dat niet dat het nationalisme afsterft. Integendeel, het betekent dat het nationalisme het liberalisme opeet. Jill Lepore schreef zelf een indrukwekkende Geschiedenis van de Verenigde Staten onder de titel Deze waarheden.

Historisch gezien, vervolgt ze, is een natie een volk dat een gemeenschappelijke afkomst deelt. In de 18de eeuw begon natie iets te betekenen wat nauw in verband stond met soevereiniteit en macht. Nationalisme echter is een product van de moderniteit en komt pas echt in zwang ver in de 19de eeuw. Ten onrechte wordt nationalisme nogal eens verward met patriottisme, liefde voor het vaderland.

Immigranten haten, alsof ze minderwaardige mensen zijn, en globalisten haten alsof ze vijanden zijn, het zijn beide vormen van nationalisme die niets te maken hebben met patriottisme. Patriottisme wordt gedreven door liefde, nationalisme door haat.

In grote lijnen schetst Lepore dan het ontstaan van de natiestaat en komt met deze prachtige metafoor: De geschiedenissen van natiestaten zijn verhalen die de naden waar de natie aan de staat is gestikt aan het oog onttrekken. De VS, schrijft ze, zijn niet begonnen als een natie maar als een confederatie van Staten die daarvoor kolonies waren. De Onafhankelijkheidsverklaring beroept zich niet op nationale, maar op universele waarden. Anders gezegd: de Verenigde Staten waren een staat voor ze een natie werden. De VS zijn niet zozeer een natiestaat als een staatnatie, zo zeldzaam als een sneeuwbui in de Sahara.

Lepore schetst in dit wat ruim uitgevallen essay hoe het nationalisme in de VS is ontstaan en zich heeft ontwikkeld, er altijd geweest is, tot de dag van vandaag. Liberalisme definieert Lepore als de overtuiging dat mensen deugen en vrij behoren te zijn, en dat mensen regeringen instellen om die vrijheid te waarborgen. De Amerikanen zagen zichzelf als een toevluchtsoord maar ontzegden de meeste volkeren ter wereld het burgerschap. Het Amerikaans nationalisme was en is zowel het goede nationalisme in de zin van gehechtheid aan een stelsel van burgerlijke idealen alsook slecht nationalisme, het illiberale nationalisme, nativisme, racisme, desnoods met gebruikmaking van geweld.

Ook het nationalisme van Roosevelt was zowel liberaal als illiberaal. Hij zag geen oplossing ‘voor het vreselijke probleem dat is geschapen door de aanwezigheid van de neger op dit continent’. Een smeltkroes was prima in zijn ogen maar alleen voor Europeanen en verder niemand. De nationalistische geluiden uit Europa namen ondertussen fors toe met de Duitse klanken, de ledentallen van de KKK stegen enorm en ook de eerste Wereldoorlog deed het Amerikaanse nationalisme groeien.

Ook de eugenetica speelde in Amerika een grote rol in het debat over wie wel en wie geen burger van de VS konden worden. Zelfs Hitler had bewondering voor de manier waarop de Amerikanen probeerden de immigratie aan banden te leggen ‘door simpelweg bepaalde rassen uit te sluiten van naturalisatie ‘.

Roosevelt introduceerde in 1934 zijn eigen vorm van patriottisme aan de hand van zijn vier vrijheden: die van meningsuiting, van godsdienst, van gebrek en van angst. Maar tegelijkertijd bestond er ook het illiberale nationalisme, zoals het isolationisme van Randolph Hearst.

In 1948 nam de VN De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aan. In de jaren vijftig werd Amerika geteisterd door talloze lynchpartijen. Negers en joden werden door witte nationalisten tot ongewenste vreemdelingen verklaard.

Tussen 1965 en 2000 groeide het conservatisme uit tot de dominante kracht in de Amerikaanse politiek. De conservatieven vielen het liberalisme aan, de pers en de academische wereld. Ze namen de Republikeinse Partij over, het Congres en het Hooggerechtshof. En in die wereld kwam Trump omhoog, een ultranationalist.

Het nationalisme bleek allesbehalve voorbij, ondanks Fukuyama. Wereldwijd zijn identiteitspolitiek en nationalisme aan een enorme opmars begonnen. Noch het einde van de koude oorlog, noch het internet, noch de globalisering, noch de hervorming van het immigratiebeleid maakten een eind aan het nationalisme. En Trump deed niet anders dan het nationalisme propageren.

Natiestaten, schrijft Lepore, zijn groepen mensen met een gedeeld verleden, vaak een mythisch verleden, die leven onder het bestuur van een regering in de vorm van een staat. Liberale naties zijn groepen mensen die zichzelf begrijpen als politiek gelijke individuen, elk met evenveel recht om deel te nemen aan het bestuur. Pretenderen dat naties meer of minder zijn dan dat is zelfmisleiding en de overerving van ellende.

Zij bepleit een nieuw Amerika en een nieuw amerikanisme dat zich richt op vrijheid en gelijkheid, tolerantie en onderzoek, gerechtigheid en billijkheid en dat zich moet inzetten voor nationale welvaart, die onscheidbaar is van een onwrikbare zorg voor een duurzaam milieu wereldwijd. En dat betekent dat Amerika haar geschiedenis eerlijk en onbevangen onder ogen moet zien.

De grote vraag is hoe je dit ideaal kunt verwezenlijken in een land dat zo heftig is gepolariseerd als Amerika. Het is maar de vraag bijvoorbeeld of de GOP zich kan vinden en herkennen in Lepore’s grote Geschiedenis van de Verenigde Staten. De nieuwe president wil de beide Amerika’s (want dat is de werkelijkheid van vandaag!) verbinden maar is er een narratief te vinden waar beide zijden van het spectrum zich in kunnen herkennen? Er bestaat in de VS, zo lijkt het, geen middenveld meer waar mensen elkaar nog wel kunnen vinden. De tegenstellingen in Amerika zijn niet uniek, we komen ze in dit tijdsgewricht overal ter wereld tegen maar ze treden nergens zo geprononceerd en hevig aan de oppervlakte als juist in the land of the free and the home of the brave. Zolang de Amerikanen de tegenstellingen die ten grondslag lagen aan de onafhankelijkheidsoorlog niet overwinnen – en tot de dag van vandaag zijn ze daar niet in geslaagd – rust er geen zegen op het land en zal er van een Pax Americana geen sprake kunnen zijn, hoe machtig het leger ook mag zijn. We kunnen alleen maar hopen dat de pogingen van Jill Lepore om open en onbevangen naar de eigen geschiedenis te kijken slagen en een rol kunnen spelen in de discussie die maar niet op gang wil komen in dat enorme land.

Lepore, Jill - Dit Amerika, pleidooi voor een betere natie, De Arbeiderspers, 2020

Recensie door Enno Nuy