De Rechten van de Mens - Thomas Paine

De rechten van de mens

Toen de Verenigde Staten van Amerika zich afscheurde van het Britse rijk en onafhankelijk werd, zou een Franse edelman zichzelf aangeboden hebben als koning over het nieuwe land. Hij stelde dat Amerika die de Britse koning had weggestuurd, een andere koning nodig had. Als Normandische edelman vond hij dat hij het recht had om over het nieuwe gebied te regeren. Zijn houding was typerend voor de 18de eeuw waarin de monarchie, adel en geestelijkheid nog alle macht in handen had. Verlichtingsfilosofen keerden zich tegen hun voorrechten en stelden dat elke mens vrij en gelijk geboren werd. Een van hen was Thomas Paine.

Sommige lezers zullen zich afvragen: ‘Wie was Thomas Paine?’ Wie deze vraag zou gesteld hebben in de VS of in West-Europa op het einde van de 18de eeuw, zou voor gek verklaard zijn. Paine was een van de belangrijkste politiek-filosofische denkers van zijn tijd. Volgens Thomas Edison zelfs dé grootste politieke denker. Zijn belangrijkste wapen daarbij was zijn pen. Zijn boeken waren absolute bestsellers die stuk voor stuk een grote invloed uitoefenden.

In 1791 publiceerde Paine Rights of Man waarin hij zich afzette tegen het Ancien Régime. Hij hield een vurig pleidooi voor de democratie en voor mensenrechten. Op twee maanden tijd werden 50.000 exemplaren verkocht en later zelfs meer dan 400.000. In die tijd telde Groot-Brittannië ongeveer 4 miljoen inwoners die konden lezen, dus 1 op de 10 Britten had dit boek gekocht. Het werd ook vertaald in het Frans, Duits, Russisch, Spaans en andere talen. Het veroorzaakte een schokgolf doorheen Europa.

Op 14 juli 1789 bestormde een uitzinnige menigte de Bastille, de gevangenis die symbool stond voor de feodale tirannie in het Frankrijk van de 18de eeuw. Op 26 augustus 1789 keurde een Nationale Conventie de Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen goed. De Déclaration was een afspiegeling van de Verlichtingsidealen en bevatte ideeën van Locke, Montesquieu, Voltaire, Beccaria én van de Amerikaanse verklaringen. Ze stelde dat mensen vrij en gelijk in rechten werden geboren en waarborgde een maximale individuele vrijheid.

Paine steunde de uitgangspunten van de Franse Revolutie, een omwenteling die scherp werd bekritiseerd door Edmund Burke in zijn boek Reflections on the Revolution in France dat verscheen in 1790, een ophefmakende tekst die de basis zou vormen voor het moderne conservatisme. Burke verachtte het rationalisme en de religiekritiek van de Verlichtingsfilosofen. Hij hekelde de mensenrechten als abstracte boosdoeners, verdedigde een cultuur die was gevormd door traditie en geloof, en bleef voorstander van de aristocratie. Regeringen moesten in handen blijven van een kleine elitaire groep met aan het hoofd een koning die bij erfopvolging de macht kreeg en daaruit bijzondere rechten putte.

Onmiddellijk verschenen er hevige reacties op Burke, onder meer van Mary Wollstonecraft met haar boek A Vindication of the Rights of Man. Paine repliceerde in 1791 met zijn ophefmakende boek Rights of Man om de grondslagen van de Amerikaanse en de Franse Revolutie met elkaar te verenigen. Hij was immers overtuigd dat we aan het begin stonden van een universele beweging tegen alle vormen van despotisme. Paine keerde zich vooral tegen het systeem van de erfopvolging dat kon leiden tot het aan de macht komen van imbecielen – iets wat men ook letterlijk meende over koning George III – die geen enkele notie hadden van het algemeen belang en van de rechten van de burger. Alleen een representatieve democratie kon waarborgen dat er mensen met kennis en talent aan de macht kwam.

Paine noemde het absurd dat Willem de Veroveraar – een geweldenaar die in 1066 Engeland binnen was gevallen en zichzelf op de troon had gezet – zich toen een historisch en goddelijk recht had toegekend dat door erfopvolging tot het einde der tijden zou gelden. Wat is er goddelijk aan een Franse bastaard die aan land gaat met een bandietenleger en zichzelf tot koning van Engeland uitroept tegen de wil van de bevolking in? Van enig goddelijk recht was volgens Paine geen sprake, het was aan het volk om zijn leiders te kiezen. Hij verwierp elk systeem waarin de macht op voorhand en onveranderlijk aan iemand zou worden toegekend, en waarover de bestaande generaties niets zouden te zeggen hebben. In die zin verwierp hij de monarchie en bepleitte hij de republikeinse staatsvorm. 

Maar Paines boek bevatte ook de grondslagen voor de liberale en sociale ordening in de negentiende eeuw. Zo bepleitte hij de afschaffing van de slavernij, gelijke vrouwenrechten, openbaar onderwijs, structurele overheidssteun aan minderbedeelden, hulp aan ouderen en zieken, progressieve belastingen en andere visionaire voorstellen die later de basis zouden vormen voor onze sociale welvaartstaat. Hij keerde zich in zijn boek tegen de armenbelasting door Britse overheid. De vele belastingen werden veeleer gebruikt om de privileges van de machtigen in stand te houden onder meer door het voeren van kostelijke oorlogen.

De twist tussen Burke en Paine was veel meer dan een persoonlijk conflict – ze zouden nooit meer met elkaar praten – het was een botsing tussen twee wereldbeelden, conservatisme versus progressisme, die schokgolven veroorzaakte over de hele wereld. Heel wat, doorgaans gefortuneerde lezers waren geschokt door Rights of Man en de Britse politieke klasse was bijzonder verontrust. Het document spoorde aan tot een sociale omwenteling en werd dan ook verwelkomd door de werkende klasse. Daartegenover stonden de aristocraten, grootgrondbezitters, slavendrijvers, geestelijken en vooral de Britse koning en zijn regering.

Jabik Veenbaas die het boek uitstekend vertaalde en de inleiding verzorgde, wijst er terecht op dat met De rechten van de mens Paine een boek schreef ‘van groot en blijvend belang; een funderend en maatgevend werk dat ons tot op de dag van vandaag stof tot nadenken biedt’. Wat is er van de ideeën van Paine terechtgekomen? Bijzonder veel. Er zijn maar weinig politieke en filosofische denkers wiens ideeën achteraf zo volledig in de praktijk werden omgezet. Zowat al zijn belangrijke standpunten werden in het westen in de loop van de voorbije tweehonderd jaar ook werkelijkheid. 

Thomas Paine, De rechten van de mens, Vertaling en inleiding door Jabik Veenbaas, Wereldbibliotheek, 2020

Recensie door Dirk Verhofstadt

Korte versie: “Paines boek bevat de grondslagen voor de liberale en sociale ordening in de negentiende eeuw. Zo bepleitte hij de afschaffing van de slavernij, gelijke vrouwenrechten, openbaar onderwijs, structurele overheidssteun aan minderbedeelden, hulp aan ouderen en zieken, progressieve belastingen en andere visionaire voorstellen die later de basis zouden vormen voor onze sociale welvaartstaat.”