Darwins engelen – (samengesteld door) Norbert Peeters & Tessa Van Dijk
Charles Darwins bijdrage aan de wetenschap en de religieuze ontvoogding van de Westerse samenleving is voor de meeste onder ons overduidelijk. De evolutietheorie deed de toenmalige samenleving op haar grondvesten daveren. De mens neemt geen unieke plaats in, in de goddelijke schepping, meer nog de goddelijke schepping is niet eens noodzakelijk om de complexiteit van de natuurlijke fenomenen van leven en soorten te verklaren noch te duiden.
De toenmalige wetenschappelijke wereld was klein en nauw met elkaar verbonden. In een tijdperk waar internet en mails onbestaande waren werd er vooral duchtig gediscussieerd, beconcurreerd en gecorrespondeerd via een uitgebreide briefwisseling. Het is een specifiek deel van die briefwisseling die in het boek ‘Darwins engelen’ een centrale plaats inneemt. De wetenschappelijke bevindingen van onderzoekers in de revolutionaire 19de eeuw werden onderling uitvoerig gedeeld. Het stelde andere onderzoekers in staat hun eigen bevindingen te toetsen maar ook te staven wanneer er bepaalde hiaten in hun theorievorming opdoken.
Darwin onderhield doorheen zijn carrière diverse contacten, in dit boek echter staat de briefwisseling met vrouwelijke geleerden centraal, die net als hun mannelijke tegenhangers wetenschappelijke doorbraken bewerkstelligden door eigen onderzoek, door middel van discussie en eigen ervaring. Dit beeld van vrouwelijke onderzoekers die aan wetenschap deden en het bovendien waagden een conversatie op te starten met de meest gerenommeerde wetenschappers van hun tijd, staat wellicht haaks op dat van de Victoriaanse vrouw. De in het zwart geklede, bleke gezichten die aan ons werden overgeleverd door middel van foto’s en schilderijen, stroken niet met het beeld van vrouwen die zich uitleven in het opgraven van skeletten, het onderzoek naar het leven van spinnen, insecten of planten. Toch is een groot deel van het werk dat Darwin uiteindelijk zijn wereldfaam bezorgde te danken aan de toewijding van diverse vrouwen, die al dan niet op zijn vraag een leven lang spendeerden aan het in kaart brengen van de vruchtbaarheidscyclus van rupsen, vleesetende planten en de schilderkunst. De meest gekende zijn wellicht zijn eigen vrouw Emma Darwin en zijn dochters Elizabeth en Henrietta, daarnaast droegen nog vele vergeten vrouwen hun steentje bij.
In het boek vinden we bijdragen terug van diverse auteurs zoals Tessa van dijk, Floor Haalboom, Auke- Florian Heimstra, Matthijs Meeuwsen, etc. Elke auteur beschrijft een vrouw en haar onderzoek dat in meer of mindere mate cruciaal was voor de totstandkoming van Darwins ‘On the Origin of Species’ en/of bijdroeg aan de popularisering van het werk. Het is onmogelijk iedere vrouw die in het boek vermeld staat uitvoerig te bespreken, daartoe dient u het boek zelf te lezen. Ik beperkt mij tot enkele van de intrigerende figuren uit de verzameling baanbrekende informatie die dit boek aanlevert.
De paleontologe Mary Anning (1799-1847) is omwille van haar onderzoek naar fossielen opgenomen in het boek. Zelf had ze geen contact met Darwin maar wel met diens leermeesters. Als eerste ontdekte ze samen met haar broer een volledig skelet van de Ichthyosaurus Platyodon. In navolging van haar, op 44 jarige leeftijd overleden vader, schuimt ze vlakbij haar woonplaats Lyme Regis aan de Engelse ‘Jurassic Coast’ de aardlagen af op zoek naar fossielen. Deze verkoopt ze aan de rijke elite. Later ontdekt ze nog een Plesiosaurus en de eerste complete pterosaurus; Dimorphodon.
William Conybeare auteur van het werk ‘On the Geology of England and Wales’ en medeoprichter van de Bristol Philosofphical Instituiton, stelt op 24 februari 1824 het volledige skelet van de Plesiosaurus Dolichordeirus voor op een bijeenkomst van de Geological Society. Helaas mag Mary Anning daar zelf niet bij aanwezig zijn. Al is het wel dankzij haar gedetailleerde schets dat de lezing over deze vondst überhaupt kan doorgaan. Het schip waarmee het skelet vervoerd werd had immers vertraging opgelopen.
Thomas James Birch is een andere beroemde klant van Mary die verschillende fossielen van haar koopt voor zijn collectie. Hij voorziet een veiling van haar fossielen die het arme gezin maar liefst 400 Britse pond oplevert en Mary de nodige publiciteit bezorgt om in de Europese wetenschappelijke kringen bekendheid te verwerven. Dat Mary niet aanwezig mocht zijn op de voorstelling van haar eigen fossiel, terwijl ze een cruciale spil bleek in het paleontologisch onderzoeksveld, raakt meteen één van de meest heikele punten in de toenmalige samenleving. De rechten van de vrouw.
Het verhaal van Frances Power Cobbe spreekt op dat vlak wellicht nog meer tot de verbeelding. Ze kan zonder enige twijfel als eerste moderne ecofeministe worden bestempeld. Ze deelde met Darwin dezelfde visie over dierenleed. De manier waarop dieren gebruikt werden om onderzoek en vivisecties op uit te oefenen, stootten haar tegen de borst. In haar boek ‘The Confessions of a Lost Dog’ laat ze de hond als protagonist zelf aan het woord. Ze is bereisd, intelligent en een uitgesproken feministe, tot haar pennenvrienden behoren beroemdheden als John Stuart Mill. Naast dierenrechten pleit ze ook voor een herwaardering van het vrouwelijke in de samenleving. Door sommigen wordt ze als conservatief ervaren omdat ze haar ideeën kadert in een religieus wereldbeeld. Uiteindelijk worden Darwin en Cobbe even buren van elkaar en discussiëren over filosofie en natuurwetenschap. De discussie over vivisecties zal echter later op de spits gedreven worden wanneer Cobbe een wet voorstelt die alle experimenten met dieren onder overheidstoezicht plaatst. Haar wantrouwen ten opzichte van wetenschappers deelt Darwin niet. Darwins interesse voor de cognitie bij dieren is dan al bekend. Hij erkent dat dieren en zeker honden pijn en emoties voelen, toch stelt hij vertrouwen in de wetenschapper als mens. Hoewel hij zich meestal ver houdt van politiek zal Darwin zich inzake de wetgeving rond experimenten alsnog profileren.
Cobbe zal uiteindelijk bekend staan als ecofeminisme en voorloper van het intersectionele denken. Ze lever kritiek op bepaalde manieren van wetenschap drijven en duidt op de parallellen tussen hoe dieren en vrouwen daarvan de dupe zijn.
En zo neemt het boek ons verder mee van Lydia Ernestine Becker die, naast haar huis-tuin-en-keukenwetenschap die vrouwen moet overtuigen aan wetenschappelijk onderzoek te doen, ook de strijd opneemt voor het vrouwenkiesrecht. Een strijd die voortvloeit uit haar ongenoegen over het feit dat ze als vrouw niet welkom is in de wetenschappelijke genootschappen. Waarop ze er meteen zelf eentje opricht. Ze is absolute tegenstander van Cobbe’s visie dat menselijke eigenschappen kunnen opgedeeld worden in typisch vrouwelijke en typisch mannelijke aspecten. Zo trekt ze de idee dat er een mannelijke en vrouwelijke intelligentie zou bestaan in het belachelijke. Ze ijvert voor een correcte kijk op de vrouw als mens.
Via de biografieën van deze en andere onderzoeksters nemen de auteurs ons mee en schetsen ons een beeld van een turbulente 19de eeuwse wereld waarin elke zekerheid stilaan afbrokkelt en een nieuw maatschappijbeeld vorm krijgt. Mary Everest tracht het spirituele met het wetenschappelijke te verzoenen. Darwins werk gebruikt ze om haar pedagogische theorieën te ondersteunen. Als begaafd wiskundige maakte ze er een levenswerk van abstracte wiskundige vatbaar te maken voor meisjes en jongens. Net als Arabella Burton Buckley en haar succesvolle uitgaven als ‘The Fairy-Land of Science’ maakt ze wetenschap toegankelijk voor jongere generaties. Arabella leert Darwin kennen als assistente van Sir Charles Lyell. Na het overlijden van haar werkgever en mentor, werpt ze zich op het vulgariseren van wetenschappelijke kennis.
Het onvoorstelbaar intrigerende levensverhaal van Florence Caroline Dixie, ontdekkingsreiziger, femme sauvage, journaliste en oorlogsverslaggeefster vormt de hekkensluiter van deze verzameling tot de verbeelding sprekende biografieën die allen minstens één gemeenschappelijke factor delen, hun onweerlegbare band met één van de meest gerenommeerde wetenschappers die de mensheid tot hiertoe mocht verwelkomen; Charles Darwin. Darwin zal in het discours rond vrouwenrechten een controversieel figuur blijven maar één ding staat als een paal boven water. Zonder vrouwen geen evolutietheorie.
Norbert Peeters & Tessa Van Dijk, Darwins Engelen. Vrouwelijke geleerden in de tijd van Charles Darwin. Atlas contact, 2019
