Zelfdoding als stap naar vrijheid - Rudi Collijs

In zijn kersverse De Liberale Ideologie. Voorbij het links-rechts denken stelt auteur Dirk Verhofstadt nogmaals het utopisme, het bestaan van een finaal punt in een ideale wereld, expliciet in vraag. Nazisten hebben erin geloofd, communisten hebben erin geloofd en zelfs rationele liberalen als Francis Fukuyiama hebben ooit gedacht dat ze al met het puntje van hun neus de historische perfectie raakten. Anderen wisten toen al beter. Karl Popper, die aan de ene kant zijn lak aan historicisme niet onder stoelen of banken stak, meende aan de andere kant in de geschiedenis toch voldoende wetmatigheden te vinden om te kunnen voorspellen dat dergelijke historische eindpunten altijd op teleurstellingen uitdraaien. Wellicht had Popper gelijk, al vond hij dat gelijk in een stroming die hem helemaal niet zinde. Maar boeiender dan dat eindpunt zeg maar, is de weg ernaartoe. Dus ook de vrijheid dienen we gaandeweg te veroveren en te behouden, we krijgen ze niet in de schoot geworpen. Dat kunnen we doen door vrijheid maximaal toe te laten en, waar echt nodig, bij te schaven; veeleer dan onvrijheid als uitgangspunt te nemen en hierop uitzonderingen toe te staan.

Dirk Verhofstadt roept in zijn manifest op tot kritisch nadenken, zeer zeker ook over de woorden die hij zelf neerschreef. Waarvan akte.

Een van die thema’s waarover naar mijn mening de geesten verder moeten rijpen en dat hiermee interessante gespreksstof vormt  – in het bijzonder bij de vraag wat vrij handelen is en wat niet - is het recht op zelfdoding. Wat conservatieven en religieuzen hierover denken, ligt al vast en is niet meer voor discussie vatbaar. Zij vinden dat het historische eindpunt hierin bereikt is. Wat liberalen van zulke eindpunten vinden, vertelde ik net. Bovendien is dit doodjammer om nog andere redenen, want deskundigen hebben hierin nu eenmaal een voortschrijdende visie. Zo aanzag de Hongaars-Amerikaanse psychiater Thomas Szasz zelfdoding als een fundamenteel recht, zoals mensen ook vrij aan geboortebeperking doen.

Ook de liberale ideologie springt omzichtig om met dit thema. Dat is ook niet onlogisch gezien mensen (in casu de mensen die de krijtlijnen van de ideologie uitzetten) de gevolgen van wat zij poneren mogelijk niet correct inschatten (alweer Popper) maar anderzijds toch de impact van ongewenste consequenties in de hand willen houden. En liberalen zijn dan misschien niet de grote voorstanders ín dit debat, ze zijn dat tenminste wel ván het debat zelf. Precies dat spectrum van particuliere opvattingen creëert een nieuw beeld, dat veel humaner en inclusiever is dan het botte ‘neen’.

Uit welke hoek dat ‘neen’ ook komt, het is vaak het gevolg van de aanname dat zelfdoding ontstaat uit gehoorzaamheid aan de zucht naar direct genot. Dat klinkt wat vreemd in deze context maar zelfdoding wordt meestal gezien als egoïstisch en de makkelijkste vluchtweg uit de problemen, zonder daarbij te denken aan de gevolgen voor diegenen die achtergelaten worden. Men richt daarbij de vinger naar de vlucht uit de verantwoordelijkheid en het verraad aan de naasten, voornamelijk aan de (nog niet zelfredzame) kinderen. Finaal komt het verwijt hierop neer dat zelfdoding een gemakkelijkheidsoplossing zou zijn. Dit is een bijzonder hard en vooral onrechtvaardig verdict.

Uiteraard is een dergelijke situatie ernstig en wordt men hiermee  liefst nooit geconfronteerd, maar ook een mensenleven is nu eenmaal geen utopie. En het zijn juist die uitzonderlijke maar zo intrieste gevallen, die ik hierin moreel niet aan hun lot wil overlaten. Ik meen oprecht dat zij in een liberale levensvisie hun plaats als rechtgeaard mens verdienen en niet als outcast, die dan bovenop de diepe ellende ook nog de blaam krijgt een onverantwoordelijke ouder geweest te zijn.

Omwille van diegenen die deze stap ooit gezet hebben en hierin toen niet begrepen werden, zou ik de vraag eenvoudig omgekeerd willen stellen: hoe hard moet iemand lijden vooraleer hij de stap neemt om diegenen, die hij boven alles en iedereen liefheeft, in de steek te laten? Dit niet als valabel argument willen erkennen is een bikkelharde ontkenning van de hoge nood waarin iemand zich kan bevinden. Het is als de verdrinkingsdood, waarbij men in zijn ademnood alles en iedereen die men beet krijgt mee de diepte insleurt. Is het verwonderlijk dat bij dergelijk diep lijden niet het minste besef van verantwoordelijkheid (voor bv de kinderen) nog overeind blijft? Met andere woorden, ik betwijfel of een kind meer verliest bij de dood van zijn ouder dan dat het zou winnen bij diens leven. Zoals kinderen niet het bezit zijn van hun ouders, zo zijn ook ouders niet het bezit van hun kinderen, hoe klein en hulpbehoevend die ook nog mogen zijn. Zoals ouders het lijden van hun kinderen niet mogen afdwingen om affectieve redenen, zo vind ik ook niet dat kinderen dat van hun ouders mogen doen. Kleine kinderen moeten uiteraard in zulke zaken ontzien worden tot zij hiervoor rijp zijn. Maar dat mag niet betekenen dat ouders – omdát zij ouder zijn -  op crisismomenten geen bijstand mogen krijgen om op een menswaardige manier uit het leven te kunnen stappen.

Welk kind mag van zijn ouder eindeloos therapeutische trouw eisen als het leven ondraaglijk wordt? Geen. Ook niet als dat lijden lichamelijk niet aantoonbaar is. En keren we nu ook dit even om: welke ouder zou hetzelfde van zijn kind verlangen zonder zelf mee ten onder te gaan aan de miserie die hij voor zich ziet? Voor mij is de vrijheid hierin een vorm van wederkerigheid tussen mensen die mekaar liefhebben.

Dat een kind van drie niet begrijpt wat papa of mama gedaan heeft, is duidelijk. Maar de loodzware gedachte dat je kind later door niemand uitgelegd zal krijgen dat je onmetelijke ouderliefde tòch nog overroepen werd door omstandigheden die zwaarder wogen, moet vreselijk zijn om mee in het graf te nemen. Het is een laatste troostende gedachte die men niemand mag onthouden. En toch heeft het velen niet weerhouden om de daad te stellen. Dat is voor mij het doorslaggevende bewijs dat men niemand dat recht mag ontzeggen omdat mensen, die er niet mee geconfronteerd zijn, er in de verste verte de reikwijdte niet van snappen.

Keren we nu even terug naar het liberale manifest van Dirk Verhofstadt, waarin staat dat zelfdoding problematisch is. Dit problematisch heeft op z’n minst de grote verdienste dat het opening biedt voor discussie. Het indiceert dus wel dat er een probleem is  maar het verkettert noch de tegenargumenten, noch de mensen en hun daden. Dat is belangrijk, al was het maar als voorbereiding naar de toekomst. Want we zijn onderweg, weet u nog?

Echter au fond verandert het redelijk milde problematisch weinig aan de fundamentele afwijzing  van de daad van zelfdoding, de blamerende redenering errond en de (on)menselijkheid erachter: er staat dat het vrijwillig overgaan van vrijheid naar onvrijheid niet problematisch is zolang die daad omkeerbaar is. Had ik het dan al die tijd bij het foute eind te denken dat liberalen bij de grootste pleitbezorgers van euthanasie behoorden? Ook zelfdoding is helaas onomkeerbaar en dus wel problematisch. En meteen komt hiermee een contradictie tevoorschijn want dat is nu juist wat de vrijwillige stap naar onvrijheid per definitie betekent, namelijk dat er géén retourclausule op zit en dat de betrokkene dat impliciet ook aanvaardt.

De aanvaarding zelf kan uiteraard niet gedwongen zijn maar de dwingende gevolgen zijn de consequentie van de vrijwillige aanvaarding. Een slotzuster die zichzelf opsluit in functie van een contemplatief leven, zet hiermee géén stap in de onvrijheid. Zij verlaat de vrijheid geen seconde! Zij kiest ervoor om met God te leven zoals anderen ervoor kiezen om met partner en kinderen te leven. Het feit dat veel mensen dit soort keuzes bewonderenswaardig vinden,  is niet ontstaan uit haar daad zelf maar uit het feit dat de meesten onder ons hun eigen leven met dat van de zuster voor geen geld zouden willen ruilen!  Bovendien beëindigt ze haar engagement als zij dat zelf wil en keert ze ook terug naar de vrijheid als zij dat zelf wil. Het is mij niet duidelijk waarin haar verdienste schuilt.  Zij doet niets anders dan in alle vrijheid kiezen voor wat in haar perceptie ‘het goede leven’ is. Zij kiest dus ook in se vanuit eenzelfde ‘eigenbelang’, net zoals elk ander mens dat in de eigen levenswandel doet.

De stap van degene die zichzelf van het het leven berooft daarentegen, is van een heel andere orde. Zijn keuze is onomkeerbaar en niet ingegeven door een hang naar ‘het goede leven’ want dat is niet langer zijn besogne. Hij zou wellicht al blij zijn geweest met een niet-vreselijk leven. Maar als die onomkeerbaarheid, die zijn daad net eerlijk en oprecht maakt, het geheel problematisch maakt, dan zijn we terug bij af en zijn we niet die diepmenselijke, onomkeerbare daad van oprechtheid genegen, maar wel de valse onvrijheid van de slotzuster. Want dan krijgt zij onverdiend alle lof en wordt de zelfdoder, die zich in zijn lijden zelfs bereid toont de gruwelijke onomkeerbaarheid van zijn beslissing  en de aversie van de mensen uit zijn omgeving te aanvaarden, hoogstens de graad van problematisch toegekend.

Aan u, beste lezer,  laat ik nu de vraag: kiest de liberaal voor het lijdende individu of voor de molen waarin het meedraait? Vinden wij het individu problematisch omwille van het onherstelbare kwaad dat het hiermee aan zichzelf doet of eerder omdat het met zijn daad schade toebrengt aan het raderwerk (kinderen, naasten, vrienden, collega’s) van onze molen, wat wij dan ‘verantwoordelijkheid tegenover anderen’ noemen? Het eerste  brengt ons alvast netjes terug bij Thomas Szasz, die zelfdoding als een fundamenteel recht beschouwt, een recht waarover derden zich dus nièt uit te spreken hebben.

Ethisch gezien is zelfdoding voor mij nièt problematisch omdat het onomkeerbaar is. Het is problematisch omdat het het gevolg is van een onomkeerbaar problematisch leven. En het is voor mij ook niet problematisch omdat het oprecht is. Want in de gruwel van de daad zit de oprechtheid ervan besloten. Voor mij legitimeert die oprechtheid dan ook de daad.

Het is de natuurlijke gang van zaken dat levende wezens vechten voor het leven dat zij gekregen hebben. Als humanist/liberaal zie ik juist in de overstijging van dat basale/primaire dat ik een rationeel wezen ben en  een oordeel kan vellen dat op veel meer factoren gebaseerd is dan het uitgangspunt dat zegt, dat de strijd voor het leven MOET geleverd worden. Zoiets afdwingen van mensen die in het leven niet meer verder willen of kunnen, is ook niets meer of minder dan hen in de onvrijheid dwingen. En het is die gedwongen onvrijheid, waartegen ik mij als liberaal verzet.

Rudi Collijs is kernlid van Liberales

Heeft u zelf vragen of wil u praten met iemand over zelfdoding dan kan steeds terecht op de website Geestelijke Gezondheid Vlaanderen https://www.geestelijkgezondvlaanderen.be/zelfdoding

of telefonisch op het gratis nummer 1813