Het mysterie van het kapitaal - Hernando de Soto
Hoe los je de problemen van de Derde Wereld op? Miljoenen mensen leven in armoede en miserie. Wat kan je daar als antwoord op geven? De vrijheid? Wat betekent vrijheid in landen waar de noodzakelijke basisvoorzieningen ontbreken? Ik geef toe dat ik jarenlang het antwoord niet wist. Vrijheid lijkt voor die mensen wel een luxe, een extra, bovenop het dagelijkse voedselrantsoen en bovenop het dak boven de hut of woning. Hernando de Soto toont in zijn boek, Het mysterie van het kapitaal, aan dat het probleem niet de armen zelf zijn, maar de onmogelijkheid van de overheid en van de bezitters om eigendomsrechten te registreren. Het gebrek aan het fundamenteel liberaal idee van het recht op eigendom is dus de oorzaak van een wereldwijde en toenemende armoede. Hiermee sluit hij aan op het discours van Sen, maar terwijl Sen de problematiek van arm tegenover rijk vooral theoretisch benadert trekt de Soto voor de hand liggende besluiten uit zijn jarenlang onderzoek in landen als Peru, Mexico, Haïti, Egypte en de Filipijnen.
“De ongelijkheid in welvaart tussen het Westen en de rest van de wereld is veel te groot om door cultuur alleen verklaard te kunnen worden (…) De grootste struikelblok voor de rest van de wereld om van het kapitalisme te profiteren is gelegen in het onvermogen om kapitaal te produceren”, aldus de Soto. Nochtans beschikken de armen over enorme spaartegoeden. Neem nu Haïti, het armste land van Latijns Amerika. Het totale bezit van de armen is er 150 keer meer waard dan alle buitenlandse investeringen die er de voorbije 198 jaar gebeurden. “Het probleem is evenwel dat de rijkdommen die ze bezitten onvolkomen zijn : huizen zijn gebouwd op gronden waarvan de eigendomsrechten niet goed zijn vastgelegd, bedrijfjes zijn niet wettelijk geregistreerd en de aansprakelijkheid is niet geregeld, industriën zitten op plaatsen waar financiers en investeerders ze niet kunnen zien. Formeel bezit kan dienen als onderpand van krediet, als basis van belastingen en schuldinning en doorverkocht worden.”
Het veldonderzoek van de Soto en zijn medewerkers is onthutsend. Ik citeer enkele van zijn vaststellingen. Vier vijfde van de armen bezitten huizen maar hebben gaan eigendomspapieren, oogsten maar geen akten, ondernemingen maar geen statuten.” Om een bedrijfje in het Peruaanse Lima legaal op te starten zijn 289 dagen nodig. Om een huis op overheidsgrond legaal neer te zetten is bijna 7 jaar nodig. Om een officiële eigendomsakte te krijgen voor een stuk grond moet men 728 stappen doorlopen. Hetzelfde probleem in de Filipijnen, Haïti, Egypte, Brazilië, Venezuelea en zowat alle derdewereldlanden. Gevolg: 4,7 miljoen Egyptenaren hebben hun woning illegaal gebouwd. In Mexico zijn er 2,65 miljoen informele micro-ondernemingen, van verkoopsstandjes tot zelfuitgeroepen taxichauffeurs. Zelfs in Rusland zijn rechten op privé-bezit en overdracht van land onvoldoende gedefinieerd.
De vele miljoenen migranten die zich vestigen in de puéblos jovenes in Peru, de favelas in Brazilië, de ranchos in Venezuela, de barrios marginales in Mexico, de bidonvilles in Haïti en de shantytowns in vroegere Britse kolonies stappen direct in een informele wereld, zonder officiële wetten. Daar heersen eigen sociale regels. Maar dat betekent niet dat ze niet actief zijn, integendeel. Nergens is er zoveel activiteit en ondernemingszin als onder de armen. En de armen werken niet alleen voor andere armen, ze vullen ook gaten in de legale economie. Met bussen en taxi’s zonder vergunning, met zwartwerk in de bouwsector en de horeca, of als werker in niet-geregistreerde winkels, kantoren en fabrieken. Dat leidt tot de verrassende conclusie van de Soto dat de legale wereld marginaal is en de informele wereld de norm. En tot de nog belangrijker conclusie dat de armen niet het probleem zijn, maar de oplossing.
Volgens de Soto hoeven “leiders van de derde wereld niet alle regeringen en internationale financiële instellingen af te lopen. Middenin hun eigen arme buurten ligt kapitaal te wachten om gebruikt te worden.” Maar dan moet men de piste dat kapitaal gewoon geld is verlaten. Kapitaal is veel meer dan dat, het is het potentieel om nieuwe productie op gang te brengen. Maar je kan kapitaal wel in geld uitdrukken. de Soto en zijn team berekende de waarde van alle eigendommen van de armen in de Derde Wereld en de voormalige communistische landen aan de hand van de marktprijzen voor bakstenen, hout, vensters, en dergelijke en komt aan de fabelachtige som van op 9.300 biljoen dollar! Bijna zoveel als de waarde van alle bedrijven die aan de belangrijkste beurzen van de twintig rijkste landen staan genoteerd. Of 46 keer meer dan alle leningen van de Wereldbank en het IMF aan ontwikkelingslanden. Of meer dan twintig keer alle buitenlandse investeringen in die landen sinds 1989. Of 93 keer zoveel als alle ontwikkelingshulp die alle ontwikkelde landen sinds 30 jaar hebben gegeven.
Het probleem zit hem dus in het feit “dat het de armen aan toegang ontbreekt tot formele eigendomssystemen waarmee ze juridisch het economisch potentieel van hun bezit kunnen vastleggen, zodat ze het kunnen gebruiken om in een ontwikkelde markt een meerwaarde te creëren of het bezit veilig te stellen. In het Westen is elk bezit formeel vastgelegd in registers (…) Het zit in talloze wetten, regels, statuten en instanties die het systeem regelen.” de Soto stelt zes effecten vast aan het toekennen van eigendomsrechten. (1) Het vastleggen van het economisch potentieel in bezit, bv. door ze op te schrijven in contracten, aandelen, registers. Dit is nodig voor onderpand, het hebben van adressen voor het innen van belastingen, schulden, als vestigingsplaats, als aansluitpunt voor water, riolering en electriciteit. (2) Al deze informatie in één systeem integreren waardoor precies wordt vastgelegd wie wat bezit. (3) Mensen aansprakelijk maken. Door het formeel eigendomssysteem verliezen de eigenaars wel hun anonimiteit, maar daardoor wordt het eigendomsrecht afdwingbaar. (4) Bezit fungibel maken. Beschrijvingen van onroerend goed zijn verplaatsbaar, toonbaar en gemakkelijk verhandelbaar. (5) Netwerken. Formele eigendommen stimuleren andere legale producenten zoals leveranciers van water, electriciteit en telefonie. Er onstaat een legale relatie tussen burger en overheid. (6) Transacties beschermen. In de meeste ontwikkelingslanden zijn de wet en de overheidsdiensten vastgeroest in de oude koloniale wetgeving. “Deze zes effecten van het eigendomsproces zorgen ervoor dat het huis van een westerling niet alleen dient om regen en kou buiten de deur te houden. Omdat deze huizen ook nog in de vorm van een beschrijving bestaan, kunnen ze nog een parallel leven leiden waarin ze economische dingen doen die ze vroeger niet konden doen.”
“Het onvermogen van de juridische orde om gelijke tred te houden met de verbijsterende economische en sociale veranderingen, heeft de nieuwe migranten gedwongen om een eigen informeel circuit te ontwikkelen in plaats van de bestaande wet” aldus de Soto, en veranderingen zijn er, enorme veranderingen. De migratiestromen van platteland naar stad zijn gigantisch. De sloppenwijken van de steden groeien dagelijks aan. De stedelijke bevolking groeide in Egypte op 42 jaar tijd van 6,2 tot 23,4 miljoen inwoners. De bevolking van Port-au-Prince vertienvoudigde in 38 jaar. Twee derde van de bevolking op Haïti woont in bidenvilles. De stedelijke agglomeratie rond Mexico-stad explodeerde tot 20 miljoen inwoners. De aanwas is niet te stoppen, het is “het gevolg van de rationele afweging door plattelandsbewoners tussen hun huidige situatie en de mogelijkheden die elders voor ze openstaan.” En ook het informele zal aangroeien want de kosten voor het gehoorzamen van de wet overtreffen de baten. “De migranten kwamen in de informele sector terecht omdat ze moesten overleven : ze stonden buiten de wet omdat ze niet naar binnen gelaten werden. Om te kunnen leven, handelen, produceren, transporteren en zelfs maar te kunnen consumeren, moesten de nieuwe stadsbewoners hun heil in de informele sector zoeken (…) Het systeem van informele wetten veroorzaakt geen chaos, integendeel. Het is de enige methode die migranten hebben om hun leven en transacties te organiseren. Het is dus juist sociaal relevant, want het biedt de armen de mogelijkheid te leven en te werken.” We moeten dus inzien dat niet de armen het probleem vormen maar de wet, die de mensen ontmoedigt en weerhoudt van een productief bestaan.
Eigenlijk bestaat er een derde weg tussen het behoud van wat is en het zich neerleggen bij de realiteit. Dan moeten juristen de informele procedures incorporeren in de bestaande wetgeving, en desnoods aanpassen, want van één ding is men zeker: het informele werkt. Het informele gaat immers uit van de overgrote meerderheid, de armen, dat is pas democratie. En de juridische instanties die reageren hebben alleen bestaansrecht als ze reageren op sociale behoeften, zoals het erkennen van hun eigendom, hun bezit, hun grond.
In Peru werden 276.000 ondernemers na lang overleg vrijwillig geregistreerd. Dit leidde tot een meeropbrengst aan belastingen van 1,2 miljard dollar. De enige voorwaarde om een dergelijke meerwaarde te creëren bestaat erin om legaal werken goedkoper te maken dan de informele lasten (zoals steekpenningen, diensten aan derden, enz …). Maar tal van eigendommen bestaan illegaal. Hun eigendomsrechten bestaan binnen informele sociale contracten, maar ze bestaan.
Zelfs in de informele wereld zijn tal van bewijzen en geschriften te vinden die claims op eigendom duidelijk maken. Deze informele codes kunnen door regeringen gebruikt worden om ze laten aansluiten bij formele regels. Of formele regels dienen als basis om informele regels te aanvaarden. Op die manier kunnen ontwikkelingslanden hun juridische problemen oplossen. Hoe komt het dat dit tot nu toe weinig of niet gebeurde ? Misschien omdat de juristen in die landen enkel de westerse regels wilden overnemen en geen oog hadden voor de informele realiteit. Eigenlijk hadden ze hun studeerruimtes moeten verlaten en de informele sector bestuderen, want dat is de informatiebron die ze nodig hebben om een legitiem juridisch systeem op te zetten. Door de “wetten van het volk” te bestuderen en te doorgronden kunnen juristen een beter systeem opstellen. De meeste juristen in de ontwikkelingslanden zijn echter opgeleid om de bestaande wetten te verdedigen, niet om ze uit te breiden. Ze reageren instinctief vijandig op informeel gedrag. Nochtans bestaat de wet im het leven te dienen en niet andersom.
Uiteindelijk zijn rechtvaardige wetten nodig om verplichtingen af te dwingen en gangsters en terroristen uit te schakelen als behoeders van eigenbelangen. Eerlijke wetten vermijden ondergrondse economiën, kunstmatige inkomensverschillen, maffia, instabiliteit, kapitaalvlucht en een gebrek aan respect voor de wet. de Soto besluit met een opmerkelijke oproep: “Ik ben geen fanatieke kapitalist. Het kapitalisme is niet mijn credo. Vrijheid, compassie voor de armen, respect voor het sociaal contract en gelijke kansen zijn in mijn ogen veel belangrijker. Maar op dit moment is het kapitalisme de enige mogelijkheid om deze doelen te bereiken. Het is het enige systeem dat we kennen dat ons voorziet van het gereedschap om op grote schaal meerwaarde te creëren.”
Hernando de Soto, Het mysterie van het kapitaal, Het Spectrum, 2000
Recensie door Dirk Verhofstadt
