De toekomst is geschiedenis - Masha Gessen
Dit monumentale werk (liefst 508 bladzijden tekst, zonder de noten en referenties) brengt tegelijk een originele “mix” van fictie en non-fictie , geschiedenis en wetenschapsoverzicht. Maar daar bovenop ook een echt beklemmende beschrijving, vanuit het standpunt van verschillende personages uit verschillende sociale klassen in het postcommunistische Rusland, van hoe het is te leven in een autoritaire (om maar niet te zeggen dictatoriale) staat. Daar tussendoor wordt ook nog eens op een onverholen manier weergegeven hoe corruptie, nepotisme en “partijtrouw” blijkbaar betere parameters zijn om te verklaren wie wel of niet succes heeft in dit soort samenleving. Kennis en bekwaamheid zijn ondergeschikt aan het loyaal volgen van de uitgestippelde partijlijn. Het ideaal van de “klasseloze maatschappij” is verder weg dan ooit en de maatschappelijke ongelijkheid is blijkbaar nog groter dan voor de Communistische staatsgreep van 1917.
Behalve de exacte wetenschappen, want die staan ten dienste van het militair-industrieel apparaat (dus daar moet de inhoud met de waarheid overeenstemmen), worden alle andere “softe” en dus vaak maatschappijkritische wetenschappen zoals psychologie, sociologie en dergelijke, ofwel gestigmatiseerd en/of van hogerhand “gekneed” om te passen binnen het ideologisch verhaal die de bewindvoerders aan de bevolking willen doen slikken.
Dit hele boek is vooral gesitueerd rond het kantelmoment van de implosie van de “oude” USSR en de opkomst van het nieuwe Rusland, met eerst Jeltsin en daarna Poetin. Het beschrijft de totale ontreddering onder het Gorbatsjov regime met de veel te snelle en totaal niet goed voorbereide privatisering – in feite een uitermate cynisch staaltje van “pakken-wat-je-kan” door een totaal niet meer gecontroleerde “elite” van het oude regime – met daar tussendoor geweven het leven van enkel burgers en manier zij trachten te (over)leven in een bureaucratische, maar vooral autoritaire samenleving.
Als Westerse, en dus in wezen liberale, lezer bekruipt meer dan eens de huiver en zelfs de angst bij het lezen van dit boek. Het doet ons beseffen dat ondanks alle gebreken en disfuncties in onze Westerse democratieën, wij hier helemaal geen redenen hebben om steeds maar te klagen over “hoe slecht” hier alles loopt. En vooral om te beseffen hoe “geruisloos” het afglijden kan gebeuren naar zo’n totalitaire staat. Het boek doet ons ook beseffen hoe geraffineerd en subtiel de overheid de publieke opinie in een bepaalde richting kan duwen. Brainwashen is hier zeker geen overdreven term. Het moet ons doen beseffen dat wij blijvend moeten investeren in onderwijs dat alle burgers mondig én kritisch maakt, zodat dergelijke manipulatie hier niet, of toch niet in die mate, zou kunnen bestaan.
In dat opzicht is dit boek een “eye opener”: een overheid zonder een volwaardige oppositie streeft een agenda na die totaal haaks staat op wat de doorsnee burger echt wil bereiken in zijn leven. De “goed nieuws show” van de overheid verbergt een grauwe realiteit van armoede, vereenzaming en culturele armoede. En toch, door dit boek heen, is er ook een hoopgevende, positieve boodschap: het vrijheidsstreven van de mens is blijkbaar zo diep verankerd, dat zelfs in de meest vijandige en erbarmelijke omstandigheden, de mens blijft proberen zijn eigen vrijheid en doelstellingen na te streven.
Ook het feit dat de vroegere USSR in feite een totaal onoverzichtelijk lappendeken was van historisch heel erg verschillende volkeren en religieuze gemeenschappen verplichtte het centrale bestuur hard op te treden om al deze centrifugale krachten zoveel mogelijk in te tomen. Dit kon natuurlijk het best gebeuren door een “externe” vijand te portretteren: de USA en de “omsingelende” Europese landen. Ook dit vereiste een eerder autoritair bestuur, met alle ondergrondse frustraties en rebellie van dien.
Heel deze cocktail van tegenstrijdige belangen, machtswellust, nooit geziene graaicultuur en daartussen de doorsnee burger die probeert zijn weg te zoeken (niet gemakkelijk voor een bevolking die altijd geleefd heeft in een sfeer van “vadertje Staat zorgt wel voor alles”) en, bij gebrek aan beter, zijn lot legt in de handen van iemand die belooft dat “morgen” Rusland terug zijn grote historische rol én macht zal terugwinnen op het wereldtoneel.
Het boek leert ons hoe Poetin erin geslaagd is om het ongenoegen van de bevolking, als gevolg van de implosie van de oude USSR, te kanaliseren voor zijn project: een sterk Rusland dat zich met hand en tand zal verdedigen tegen de macht van de USA. Zij verdenken de USA ervan in alle buurlanden, zoals Oekraïne en Georgië, te willen infiltreren, om uiteindelijk van daaruit Rusland zelf te ondermijnen. Door zijn kiezers een groot en sterk Rusland voor te spiegelen, zonder daarbij te vermelden dat hij op een nog meer geperfectioneerde manier dan vroeger een beroep doet op de oude technieken van het autoritaire, dictatoriale communistische regime, en te mobiliseren tegen een “externe vijand”, worden ondertussen de schrijnende toestanden in het eigen land onder de mat geveegd.
Dit boek is een echte, goed geschreven aanrader voor wie wil begrijpen hoe een “democratische meerderheid” met de ogen open in het eigen ongeluk loopt en hoe een meedogenloze leider zijn eigen volk uitbuit en daarbij een toekomst voorspiegelt die in feite niets anders wil dan het oude Regime (weliswaar in een andere “verpakking”) te laten verder leven. In feite gaat het om een “duivels pakt” tussen de almachtige bureaucratie in samenspel met “de partij” onder het toezien oog van het leger. Kortom, een liberale en democratische samenleving is niet vanzelfsprekend en wij moeten blijvend alert zijn en niet zo maar onder druk van een “externe” vijand (vreemdelingen, vluchtelingen, terrorisme) onze fundamentele rechten en vrijheden laten uithollen.
Masha Gessen, De Toekomst is Geschiedenis. De terugkeer van het totalitaire Rusland, De Bezige Bij, Amsterdam, 2018
Recensie door Mark Bienstman
