Over soevereiniteit, identiteit en democratie - Annemie Neyts

In de recente verkiezings- en referendumcampagnes in Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Nederland, en Frankrijk, was er opvallend veel te doen over het begrip soevereiniteit. Het land waarin campagne werd gevoerd zou de eigen soevereiniteit dringend moeten herstellen en verdedigen tegen alles en iedereen die haar belaagde. In Europese landen was dat steevast de Europese Unie en de migratie. In de Verenigde Staten was dat de migratie en economische "invasie" vanuit het buitenland die de eigen economie benadeelt.

Niet alle kampen of kandidaten hebben deze thema's even sterk en ongenuanceerd bespeeld, maar welhaast geen enkele mededinger in een verkiezingsstrijd of referendumcampagne is immuun gebleken voor de besmetting. De kandidaten die de soevereiniteit van het eigen land zeggen te willen herstellen stellen het dikwijls voor alsof eigen, autonome beslissingen per definitie beter zijn dan beslissingen genomen in samenspraak met anderen, en alsof eigen productie en producten per definitie te verkiezen vallen boven productie die elders is gebeurd en producten die uit den vreemde worden ingevoerd.

Economisch gezien pleiten die kandidaten dus feitelijk voor autarcie, en tegen handel. In alle geval zeggen ze de eigen productie te willen beschermen tegen concurrentie uit het buitenland. Ook stellen ze het voor alsof duurzame éénrichtingshandel mogelijk zou zijn, waarbij het eigen land wel uitvoert naar de ganse wereld, maar niets invoert, of minstens de buitenlandse invoer zwaar belast, zonder gevaar voor tegenmaatregelen. Handel is nochtans bijna even oud als de mensheid zelf want die is zeer vroeg begonnen met handel te voeren, eerst onder de primitieve vorm van ruilhandel, en vervolgens met behulp van wederzijds aanvaarde ruilmiddelen als medium : schelpen, edel metaal, en zeer snel, geld.

Van zodra de mensheid zich ging organiseren, dat wil zeggen zodra ze bestuursvormen uitvond en dus politiek ging bedrijven, raakte ze betrokken in allerlei vormen van allianties en verbonden, die afwisselden met oorlogen. Totaal isolement van bevolkingsgroepen was eerder uitzondering dan regel. Zo geschiedde niet enkel in wat ik gemakshalve het Westen zal noemen, maar quasi overal waar mensen zich hebben gevestigd. Ik ben geen antropoloog, maar ik vermoed dat ook bij zogenaamd primitieve, ongeletterde mensengroepen vergelijkbare processen hebben gespeeld. Zeer lang hebben westerse antropologen en etnologen die niet als dusdanig herkend (laat staan erkend),  omdat ze de eigen normen, waarden en gewoonten als maatstaf hanteerden, soms zelfs met goede bedoelingen.

Me beperkend tot de staten van het Europese vasteland, of ze nu lid zijn van de Europese Unie of niet, wil ik eraan herinneren dat de meeste ervan, in hun huidige vorm, ontstaan zijn in de negentiende en zelfs in de twintigste eeuw. Het Verenigd Koninkrijk vormt daarop een uitzondering, maar heeft vandaag een heel andere dimensie dan, pakweg, ten tijde van Koningin Victoria. Eigenlijk zijn bijna alle huidige natiestaten van Europa tot stand gekomen na de Eerste Wereldoorlog. De Tweede Wereldoorlog werd gevolgd door weer andere herschikkingen (Yalta! Het IJzeren Gordijn!), en de implosie van de communistische regimes in Centraal- en Oost- Europa heeft geleid tot nog andere wijzigingen. In hun huidige vorm zijn de zo geroemde naties van recente, en zelfs van zeer recente makelij.

En toch beroemen de meeste ervan zich op een eeuwen oude en roemruchte geschiedenis, die meestal een cocktail van "Wahrheit und Dichtung" is. Wanneer politici, columnisten en andere opiniemakers zeggen namens de soevereiniteit van de eigen staat te spreken, dan verwijzen ze veel meer naar de vermythologiseerde geschiedenis van het eigen land dan naar de relatief recente politieke creatie die hun staat is. En als er onvoldoende mythologie voorhanden is, dan wordt ze uitgevonden. Zo wordt nu bijvoorbeeld aan de universiteit van Pristina Kosovaarse geschiedenis onderwezen, zeg maar uitgevonden, en zo bestaan er verschillende geschiedenisboeken voor Kroatische, Servische en Bosniak leerlingen in hedendaags Bosnië-Herzegovina.

De Jeanne d'Arc die jaarlijks gehuldigd wordt door het Front National heeft bijzonder weinig van doen met de echte Jeanne, en Piet Heyn was feitelijk een piraat met patentbrieven, en Jan Breydel heeft wellicht nooit bestaan en Pieter De Coninck sprak waarschijnlijk Frans, en ga zo maar door. Elk land heeft eigen mythes, legendes, volle leugens en halve waarheden. Het wordt link wanneer de burgers verondersteld worden daaruit hun identiteitsgevoel en cultuurgebondenheid te putten, en het wordt helemaal bedenkelijk wanneer een ganse natie niet in staat blijkt het eigen verleden onder ogen te zien. Je zou denken dat dit in deze tijden van Wikipedia minder moeilijk zou worden, maar het omgekeerde lijkt waar.

Turkije en de meeste Turken raken niet in het reine met de "Armeense kwestie", en de Armeense diaspora is daarbij weinig behulpzaam; een behoorlijk deel van de Fransen verwerpen elke verantwoordelijkheid voor het oppakken van duizenden Joden door Franse politie en gendarmes in Parijs in 1942 (la Rafle du Vel d'Hiv); Oostenrijk ziet zichzelf nog altijd liefst als het eerste slachtoffer van Hitler; België heeft moeite met alles wat er is gebeurd in Congo Vrijstaat en is er nooit in geslaagd de amnestiekwestie te regelen; Nederland worstelt met de zogeheten politionele actie in Nederlands Indië (het huidige Indonesië).

Natuurlijk is het veel makkelijker en aantrekkelijker om zich te hullen in de sluiers van mythen en legenden. Driekleuren op je wangen schilderen, en driekleurige petjes op je hoofd zetten, is veel plezieriger dan op zoek te gaan naar de waarheid, dat wil zeggen naar de feiten om zich op grond daarvan een gefundeerd oordeel te vormen. Wil dat zeggen dat we geen behoefte zouden hebben aan wortels, culturele, familiale of nog andere? Wil dat zeggen dat we elke onwennigheid over andere talen, culturen, ja zelfs huidskleur moeten negeren of meteen veroordelen als verdoken racisme? Wil dat zeggen dat we blind moeten zijn voor het feit dat diversiteit moeilijker is dan homogeniteit? Wil dat tenslotte zeggen dat we de mythe van vervlogen kosmopolitisme moeten blijven huldigen?

Neen, niets van dat alles. Het kosmopolitisme van Triëste, Alexandrië, Wenen en Praag zo omstreeks 1900 is meer sprookje dan werkelijkheid en heeft in alle geval niet lang geduurd, maar het waren mooie sprookjes, dat wel. Zoals ik Jean Gol ooit op een liberaal congres hoorde zeggen “nous sommes tous de quelque part", hetgeen in de mond van een man geboren in Groot-Brittannië waar zijn ouders refugie hadden gevonden om te ontsnappen aan de Jodenvervolging, bijzonder betekenisvol was. Inderdaad, we hebben allen wortels, allen zijn we "van ergens", allen hebben we een eigen historie opgebouwd die hopelijk uit meer bestaat dan tweets, maar, en dat is een grote maar, dat betekent niet dat we een voorrecht zouden hebben op de plek waar we zijn opgegroeid, en nog minder dat wij daaruit een gevoel van morele superioriteit zouden mogen putten.

Want het is toeval dat we dààr zijn geboren; wijzelf hebben daar geen enkele verdienste aan, hoogstens kunnen we fier zijn op wat we doen om die plek beter te maken voor onze medemensen en voor diegenen die na ons komen. Onze samenlevingen, onze leefomgevingen zijn vandaag veel diverser dan enkele decennia geleden. Deze diversiteit verspreidt zich daarenboven over het ganse land, en dat zorgt voor spanning. Immigratie is nochtans geen nieuw fenomeen, maar we hebben decennia lang blijkbaar gedacht en gehandeld alsof deze zich zou beperken tot de grote steden ( en in die grote steden, tot sommige wijken). Vandaag zijn we stilaan aan de derde en zelfs vierde generatie afstammelingen van de eerste migranten.

We zouden moeten inzien dat je niet langer kan spreken van nieuwe Belgen wanneer we het hebben over in België geboren kinderen van in België geboren ouders van grootouders die in de jaren 1960 naar hier zijn gekomen. Het wordt de hoogste tijd om de spiraal van wat Amin Maalouf "les Identités meurtrières" (*) noemt, te stoppen. Hij bedoelt daarmee de welhaast categorische imperatief waarmee mensen als het ware gesommeerd worden om slechts één enkele identiteit (en liefst de juiste) te omarmen. De opflakkering van de kwestie over de dubbele nationaliteit heeft dat treffend geïllustreerd. Want stel je voor, vele Turkse Belgen hadden verkeerd gestemd. Kijk, zo bedoelden we het blijkbaar niet toen we de democratie roemden. Democratie, allemaal goed en wel, maar je hoort je dan ook te gedragen zoals wij het verlangen.

Precies omdat we ondanks alles een stevige democratie hebben opgebouwd, komen we deze zeer ingrijpende demografische veranderingen zonder al te veel kleerscheuren door. En alsof dat niet volstond, hebben we onszelf een veelgelaagde institutionele architectuur cadeau gedaan, die niet enkel veel geld kost, maar die er ook voor zorgt dat de spoeling voor politiek personeel en ambtenarij dunner wordt, met alle gevolgen van dien. Overgiet dat alles tenslotte met een dikke laag sociale media, die gekenmerkt worden door oppervlakkigheid en onmiddellijkheid (in beide betekenissen van het woord, te weten, de dwingelandij van het hier en nu, en de afwezigheid van enige bemiddeling) en we kunnen enkel maar besluiten dat we, zoals de Chinese vervloeking luidt, "interessante" tijden beleven.

Maar vergis u niet: er zijn krachten aan het werk die ons type van democratie verfoeien en die haar naar het leven staan, en dat heus niet alleen in radicaal-islamistische hoek. Marine Le Pen die een miljoenenlening van een Russische bank, gelieerd aan Poetin, aanvaardt; een gewezen Amerikaanse generaal die zich liet betalen door Russia Today, Vlaams Belangers die op bezoek gaan bij de Syrische leider Assad en die vergezeld worden door Vlaamse journalisten die de restricties van Assad accepteren, Hongarije waar een parlementaire meerderheid de European University, gesticht door Georges Soros, aan banden wil leggen. Turkije zelf, waar tienduizenden gearresteerd werden op grond van schimmige en tot op heden onbewezen beschuldigingen van samenzwering. En dan heb ik het even niet over landen waarvan het track record inzake mensenrechten van oudsher belabberd is. Ik heb me beperkt tot landen waar er even een window of opportunity is geweest, die we ofwel hebben dicht geslagen, ofwel niet hebben gezien of willen zien.

Er is van oudsher een soort zwarte internationale van extreem rechtse "intellectuelen" die dedemocratie verfoeien, die mannelijkheid verheerlijken, die het recht van de sterkste huldigen, die het Westen willen verdedigen tegen de belagers van inferieure genders, rassen en culturen, kortom, het hele gamma. Internet en cyberspace hebben deze enkelingen en groepen een nieuw élan gegeven. Breitbard, de zogeheten altright (voor alternative right) site waarvan Steve Bannon een tijdlang de leiding had, is er een voorbeeld van. Le Monde heeft er voor enkele weken een reeks afleveringen aan besteed. Niet alle miljardairs "doneren" (zoals het modewoord nu luidt) om de slaapziekte uit de wereld te helpen. Een aantal onder hen, vooral in de Verenigde Staten, hebben hun geld besteed, via fiscaal aftrekbare giften, aan het kopen van Republikeinse afgevaardigden. (**)

Donald Trump schijnt niet tot de club te behoren, en is gelukkig niet te beroerd om zijn vergissingen te herstellen. Zo verdween Steve Bannon uit zijn National Security Council. In die context vind ik het ronduit benauwelijk dat de media in de Westerse wereld, inclusief de Belgische, nauwelijks nog een onderscheid maken tussen de twee overblijvende kandidaten voor het Franse Presidentschap. Alsof Marine Le Pen een "gewone" politica was; en alsof het Front National een "gewone" partij was. Dat zijn ze niet. Le Pen wil de Europese Unie kapot maken, en de NAVO, en een bondgenootschap sluiten met Poetin en het handelsprotectionisme herinvoeren, en tienduizenden deporteren.

Wetende dat er zoveel Fransen zijn die erop uit zijn de "renverser la table" (de tafel omver gooien), zou je verwachten dat de media, de Franse eerst, maar ook de andere Europese media, haar niet als een "normale" kandidaat zouden behandelen. Vergeet het maar: de VRT heeft op haar site zelfs een stemtest, "voor wie stemt u: Macron of Le Pen?" Het is best mogelijk dat ik hier allemaal te zwaar aan til, of gewoon al te lang meedraai met ideeën die het blijkbaar niet meer doen of erger, die er niet meer toe doen. Ik, die dit schrijf op 30 april 2017, hoop vurig dat het uiteindelijk zal goed komen en dat de Fransen verstandig zullen stemmen en dat de Westerse en Vlaamse media hun morele kompas nauwkeuriger zullen afstellen.

Annemie Neyts-Uyttebroeck

De auteur is Minister van Staat.

mailto:annemie.neyts@annemie.eu

(*) Amin Maalouf, Les Identités Meurtrières, Paris, Grasset

(**) Jane Mayer , Dark Money, Doubleday /USA, 2016.