Tegen de stroom in. Leopold III - Mark Van den Wijngaert
Over het koningshuis in het algemeen en zeker over Leopold III zijn al heel wat boeken geschreven. Toch slaagt historicus en grote kenner van onze monarchie Mark Van den Wijngaert erin een leesbare synthese te brengen rond deze toch wel controversiële figuur. Het is geen droge, wetenschappelijke studie met eindeloze referenties en verwijzingen, maar een goed leesbaar en erg toegankelijk verhaal. Het eerste deel omvat een feitelijk relaas over het leven van deze vorst. Daarin worden stapsgewijs de stukken van de puzzel aangebracht, die aantonen waarom en hoe de man later geworden is tot wie hij is geworden. In het tweede deel wordt de vorst dan geplaatst in de politiek context van de periode waarin hij heeft geregeerd en/of dacht dat hij nog regeerde.
Hoewel heel wat van de feiten die beschreven worden niet allemaal nieuw of onbekend zijn, verdient het boek zeker onze aandacht. Want via deze eerder dramatische hoofdfiguur wordt in feite een meer universeel thema aangesneden. Mensen die al dan niet gewild en/of onverwacht tot een leidende functie worden geroepen – weze het in de politiek, het bedrijfsleven of ergens anders – vervullen deze functie nooit vertrekkende vanuit een blanco blad. Om zo’n leider te begrijpen en eventueel te beoordelen, laat staan te veroordelen, moet men inzicht hebben in het milieu waarin iemand is opgegroeid, wie zijn voorbeelden en/of rolmodellen waren, maar ook door wie hij of zij zich laat omringen.
Dit verhaal van Leopold III is duidelijk een verhaal van een leider die, mede door deze achtergronden, erin is geslaagd om op de cruciale momenten van zijn publieke leven telkens de verkeerde keuzes te maken. Vooreerst op het moment dat hij – totaal onverwacht na het ongeluk van zijn vader in Marche-les-Dames – aan de macht kwam in 1934. Het idee om de naaste medewerkers van zijn vader zonder meer over te nemen, was dan vanuit het standpunt “continuïteit” nog te begrijpen, het gaf zeker niet aan dat de jonge vorst een eigen mening, laat staan een eigen moderne visie had over hoe hij zijn functie wilde invullen. Zeker niet geholpen door het politiek gekrakeel van die tijd (regeringen hielden het zelden langer dan een paar maanden uit) ijverde Leopold III nogal vrij expliciet voor een versterking van de macht van de monarchie, liefst met een regering van technocraten, zelfs ten nadele van het parlement.
Toen de oorlog uitbrak wilde hij, in navolging van zijn vader tijdens de Eerste Wereldoorlog, als opperbevelhebber bij zijn troepen en dus in het land blijven. Hij veroorzaakte daarmee niet alleen een geografische “scheiding” met zijn regering die naar London uitweek, maar ook en vooral een inhoudelijke breuk met het politieke establishment van die tijd. Toen hij bovendien in volle oorlogstijd, waarbij zijn bevolking ontbering en ellende moest dragen, in het grootste geheim trouwde met Liliane Baels, gaf hij alweer een totaal verkeerd signaal aan de buitenwereld. Hij was niet langer de eenzame, treurende weduwnaar die solidair met zijn bevolking het lot van de Duitse onderdrukking moest ondergaan: neen, hij was blijkbaar een van de weinige “happy few” die zich wist te handhaven ondanks de bezetting. Erger nog, hij probeerde zelfs zijn eigen toekomst als vorst van een “onderdeel” van het grote Duitse Rijk veilig te stellen door zoete broodjes te bakken met Hitler.
Zelfs op het einde van de oorlog, toen de regering in London erg grootmoedig probeerde een spons over het verleden te vegen en aanstuurde op een verzoening en een nieuwe start, was Leopold III zo wereldvreemd door zijn eigen eisen te gaan stellen en van iedereen die hem – in zijn ogen dan toch – verraden had, vergiffenis te eisen. En nog was het niet genoeg. Zelfs tijdens zijn ballingschap in Zwitserland bleef hij koppig elke toenadering en/of poging tot verzoening afwijzen. Daarbij is het ook niet altijd duidelijk of de getroebleerde relatie met zijn broer (en ondertussen regent) Karel oorzaak, dan wel gevolg waren van al deze gebeurtenissen. En zelfs als hij na het referendum rond zijn koningschap hij toch tot troonsafstand wordt gedwongen, slaagt hij (en misschien nog meer zijn tweede echtgenote) erin om de jonge en nog vrij onervaren Boudewijn te bespelen en zelfs te manipuleren. Het is pas als Boudewijn en Fabiola huwen en Leopold en Liliane “vriendelijk” verzocht worden te verhuizen, dat Boudewijn zijn eigen koers kan en mag varen.
Heel dit in wezen in trieste verhaal, dat de vergelijking met een klassiek Grieks drama best kan doorstaan, van een koning die niet weet (of niet wil weten) hoe hij met zijn macht moet omgaan, die niet wil beseffen hoe de wereld rondom hem is verandert, wordt op een meeslepende manier beschreven. Het boek beschrijft hoe de open, officiële politieke macht en de meer discrete, achter de schermen opererende officieuze macht, een continue strijd voeren rond hun grote gelijk. En hoe de hoofdrolspeler door een gebrek aan empathie, realiteitszin en koppigheid, via een reeks van verkeerde beslissingen zichzelf in de vernieling rijdt. Misschien geen echt wetenschappelijk naslagwerk, maar zeker een bewogen stuk vaderlandse geschiedenis op een boeiende manier beschreven. We kijken al uit naar het vervolg over koning Boudewijn.
Recensie door Mark Bienstman
Mark Van den Wijngaert, Tegen de stroom in. Leopold III, zijn leven, zijn betekenis, Manteau, 2017
