Regels zijn soms belangrijker dan democratische controle - Andreas Tirez

Als je niet zomaar kan rekenen op de kiezer om machthebbers democratisch goed te controleren, zijn strikte regels een alternatief. Maar ze moeten dan wel goed gevolgd worden. Ook en vooral door machthebbers. De partijen Groen en Ecolo willen met een wetsvoorstel rond lobbyen meer transparantie bewerkstelligen over contacten tussen belangenorganisaties en beleidsmarkers. Het voorstel – enkel gericht op legeraankopen – is om onder meer een transparantieregister op te zetten dat alle contacten en hun inhoud registreert.

Die verhoogde transparantie laat oppositie, media of andere belangengroepen toe beter te controleren wat er achter de schermen gebeurt. Dat is essentieel om het vertrouwen in en de efficiëntie van ons politiek systeem te verbeteren. Het feit alleen al dat besluitmakers weten dat ze gecontroleerd kunnen worden, geeft hen een prikkel om niet enkel de regels beter te volgen, maar ook om beter werk af te leveren. Meer transparantie kan dan ook de werking van onze instellingen verbeteren.

Meer transparantie volstaat echter niet. Er moet ook voldoende aandacht zijn van de kiezer voor de fouten die door verhoogde transparantie naar boven zouden komen. Zoniet zal de verkozen politicus zich er weinig van aantrekken. En van de kiezer is geweten dat die zich doorgaans weinig tot niet interesseert voor het politieke reilen en zeilen. Die desinteresse kan worden verklaard doordat de individuele kiezer zich realiseert dat het niet de moeite loont om de publieke besluitvorming van nabij op te volgen. Die stelling staat centraal in de Public Choice theorie, zeg maar de economische theorie van de politiek. Vooral in de Verenigde Staten kent de theorie aanhang. Hier veel minder. En dat verbaast me telkens weer, want deze theorie geeft een krachtig denkkader om de politieke besluitvorming beter te doorgronden.

Informeren

De Public Choice theorie onderscheidt zich door de besluitvorming niet zozeer vanuit groepen of machtsblokken te benaderen, maar vanuit individuen binnen die blokken. Bij elke beslissing wegen die individuen hun voor- en nadelen af. De overheid, een politieke partij of ‘de kiezer’ is dan geen monolithisch blok, maar een groep van individuen met soms verschillende posities en belangen. Wat de kiezer betreft, stelt de theorie dat die tot het besluit komt dat het niet de moeite loont om zich goed te informeren over politiek.

De reden is heel simpel: de individuele kiezer weet dat zijn ene stem nooit het verschil zal maken bij een verkiezing. Dus waarom al die moeite doen om, ook al verloopt alles heel transparant, zich terdege te informeren? Uiteindelijk slaat ook één goed geïnformeerde stem geen deuk in een pakje politieke boter. Enkel als je toevallig van nature geïnteresseerd bent in politiek, informeer je je goed. Maar dat gebeurt dan omdat die bepaalde kiezer de politieke besluitvorming gewoon leuk vindt, en die aantallen zijn zeer beperkt. Reken dus niet op de kiezer om de machthebbers democratisch goed te controleren – op wat schandaaltjes na. Die kiezer heeft immers – overigens rationeel – besloten zich weinig of niet te interesseren om die controle geïnformeerd uit te oefenen.

Scrupuleus

De Public Choice theorie schuift een alternatief naar voren voor de democratische controle: regels. In de eerste plaats is dat de grondwet. Die beperkt de bewegingsruimte van wetgevers en andere machtshebbers. Dat werkt pas goed als de machthebbers collectief beseffen dat het voor de maatschappij en voor hen op lange termijn beter is die regels scrupuleus te volgen. Dat machtshebbers publiekelijk die regels aan hun laars dreigen te lappen, is dan ook een groot gevaar. Toen Donald Trump voor de verkiezingen aangaf dat hij bij verlies de uitslag niet per se zou aanvaarden, leidde dat terecht tot grote consternatie.

Dichter bij huis wil staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken een arrest van een administratieve rechter niet uitvoeren, ook al is hij daartoe verplicht. Hij volgt dus wetens en willens een belangrijke regel niet. Ook dat is een ernstig incident. Niet zozeer de zaak zelf, wel het niet volgen van de regel. Dat noch Theo Francken, noch de N-VA lijkt te beseffen waarom het zo belangrijk is dat machthebbers de regels volgen, is verontrustend.

We kunnen vaak niet rekenen op een goed geïnformeerde, democratische controle. Niet omdat kiezers dom zijn, maar omdat het niet rationeel is zich als individuele kiezer goed te informeren. Het alternatief is dat machthebbers zich laten inperken door regels. Maar dan moeten ze die wel volgen. Doen ze dat niet, dan hollen ze de goede werking van onze democratie uit.

Andreas Tirez

Dit opiniestuk verscheen eerst in De Tijd.