Liberale overwinning, illiberale gevolgen? - Gert Jan Geling

De uitslag van de recente verkiezingen in Nederland was duidelijk: de liberalen hebben gewonnen. De VVD van Mark Rutte blijft de grootste, en D66 komt onder leiding van Sigrid Kaag verdienstelijk op de tweede plaats. De twee liberale partijen hebben gezamenlijk bijna 40 % van de zetels in de Tweede Kamer in handen, en het is dan ook deze liberale tandem die het voortouw neemt bij de formatie voor een nieuw Kabinet en het schrijven van een regeerakkoord.

Voor liberalen is er tot zover eigenlijk alleen maar reden tot vreugde, zou je denken. Toch zou het verstandig zijn als we ook kritisch kijken naar deze zege. Ja, het is mooi dat de liberalen in Nederland gewonnen hebben, maar deze verkiezingsuitslag heeft ook een aantal negatieve kanten die de komende jaren minder positieve gevolgen zullen hebben voor de Nederlandse samenleving. Laat ons eens kijken naar de vijf problemen die zich stellen.

Als eerste de marginalisatie van links met als gevolg dat de balans tussen links en rechts in de Tweede Kamer zoek is. Linkse partijen in Nederland hebben gezamenlijk net iets meer dan 20 % van de zetels in handen. Dat is voor Nederlandse begrippen een ongekend klein links blok. De linkse politiek zal dan ook de komende jaren minder invloed hebben dan ooit. Dit terwijl juist linkse thema’s als zorg, wonen, ongelijkheid, klimaat en milieu nu voor de samenleving hoger dan ooit op de agenda zijn. De paradox is dat veel kiezers linkse thema’s erg belangrijk vinden, maar desondanks niet op linkse partijen stemmen. Links zou zich af moeten vragen hoe dit komt, en wat het moet doen om deze groep kiezers weer voor zich te winnen.

Een tweede probleem is dat deze verkiezingen sterk lijken op de uitslag na de Fortuyn-revolte van 2002. Links gemarginaliseerd, en radicaal-rechts vrijwel even groot als links. De PVV verloor weliswaar enkele zetels, maar nieuwkomer JA21 (een afsplitsing van Forum voor Democratie) en FvD zelf wonnen aanzienlijk. Met name de zege van Forum is rondom problematisch te noemen. De partij profileerde zich in de aanloop naar de verkiezingen als de partij van de antivaxers en complotdenkers, en wist daardoor te verviervoudigen. De invloed van radicaal-rechts zal zich dan ook ongetwijfeld de komende jaren met name op de VVD en haar beleid laten gelden.

Daarnaast zien we ook een algehele versplintering optreden in de Nederlandse politiek. Doordat er geen kiesdrempel is kunnen ook kleine partijen gemakkelijk de Tweede Kamer in komen. Dit is voordeel omdat het zorgt voor politieke vernieuwing, maar de versplintering is nu wel erg groot. De Tweede Kamer telt nu maar liefst 17 partijen, waarvan 3 eenmansfracties en 4 partijen met 3 zetels.  Maar liefst 13 van de 17 partijen hebben minder dan 10 zetels. Dit is een probleem. Niet alleen maakt het een formatie lastiger, maar het zorgt er ook voor dat Kamerleden minder goed hun werk kunnen doen. Juist kleine fracties zijn minder goed in staat om de regering en wetgeving goed te controleren, en daarmee hun primaire taak uit te voeren. De Toeslagenaffaire –die ervoor gezorgd heeft dat het vorige Kabinet ten val kwam- heeft ons juist geleerd dat we betere controle van de regering en wetgeving door de Tweede Kamer nodig hebben. In de praktijk betekent dit nu dat de komende jaren eerder het omgekeerde het geval zal zijn. Een probleem voor zowel de Kamer als de burger.

Ten vierde kunnen we stellen dat de liberale winnaars een aantal duidelijke zwaktes hebben. De VVD is in veel opzichten amper nog een liberale partij, maar veel eerder een conservatieve partij die te pas en te onpas meebuigt met radicaal-rechts. D66 is de afgelopen 15 jaar steeds meer het vlaggenschip van kosmopolitisch Nederland geworden, en vertegenwoordigt vooral de belangen van burgers uit de grote steden. Beide partijen hebben een achterban die overwegend optimistisch in het leven staat, een goede opleiding en/of baan en daarmee ook een goed inkomen heeft, waardoor men ook optimistisch in het leven kán staan. De vraag is in hoeverre de belangen van diegene die het een stuk minder hebben ook vertegenwoordigd zullen zijn in een nieuw Kabinet en een nieuw regeerakkoord.

En dat brengt ons bij het vijfde en laatste probleem van deze verkiezingsuitslag: namelijk het gegeven dat deze uitslag meer dan ooit de kloof tussen kosmopolieten en nationalisten blootlegt. De kloof die de Britse denker David Goodhart omschrijft als de kloof tussen Anywheres en Somewheres. En het zijn overduidelijk de Anywheres die de Nederlandse verkiezingen gewonnen hebben, en hun wereldbeeld en belangen zullen dan ook zeker goed uitgedragen worden de komende jaren. Probleem is echter dat zij dit het minst nodig hebben. En juist de somewheres, die het veel harder nodig hebben, en die in Nederland op partijen als de SP, de Partij voor de Dieren, de PVV en FvD stemmen zullen ook de komende jaren weer het minste invloed hebben. De tegenstelling tussen beide groepen, toch als sterk aanwezig, zal de komende jaren dan ook alleen maar verder toenemen. En de kosmopolitische Anywheres zullen ook de komende jaren net zo goed een pool zijn in de polarisatie als de populisten die zij zelf zo verafschuwen.

Kortom, voor liberalen lijkt deze uitslag niets dan goeds in te houden, maar toch is er voldoende om kritisch over te zijn. De Nederlandse politiek lijkt uit balans te zijn geraakt, en het is maar de vraag of deze balans op korte termijn hersteld kan worden. En of de thema’s die de kiezer eigenlijk belangrijk vindt de komende jaren voldoende op het netvlies van het nieuwe Kabinet zullen staan is ook maar ten zeerste de vraag. Voor liberalen eerder reden tot zorg, dan tot ongebreideld optimisme.

Gert Jan Geling is kernlid van Liberales