Betoverende stilte - Florian Illies

Wie kent niet de romantische schilderijen van Caspar David Friedrich (1774-1840)? Schilderijen die onmiddellijk een gevoel van nostalgie oproepen en waar je urenlang naar zou willen kijken. Ik zie uit naar een overzichtstentoonstelling waar ik mijn hart eens heerlijk op kan halen. Tot mijn vreugde schreef Florian Illies, die ik ken van zijn boeken over 1913, een prachtig boek over deze intrigerende schilder, wiens mensfiguren we enkel op hun rug te zien krijgen.

Al snel leren we dat er vaak schilderijen van Friedrich verbranden: in het Glaspalast in München in 1931, in het geboortehuis van Friedrich ontstaat brand in 1901 en worden diverse schilderijen verwoest, en in 1911 breekt er brand uit in het huis van prinses Mathilde etc van Sachsen en ook hier sneuvelen twee belangrijke schilderijen van Caspar David Friedrich. En de rampspoed is nog niet ten einde, want op 3 december 1943 bombarderen de Engelsen de binnenstad van Leipzig waarbij schilderijen en vooral tekeningen van Friedrich vernietigd worden.

En ook aan het einde van de oorlog sneuvelen drie belangrijke werken van Friedrich als de Russen Berlijn innemen. De Russen stelden dat de kunstwerken door de SS in brand werden gestoken om te verhinderen dat de Russen ermee vandoor zouden gaan. Anderen menen dat de vele kunstwerken zijn vernietigd bij een brand in de opslagruimte van de Russen in 1946. Hoe het ook zij, de kunstwerken zijn nooit meer opgedoken.

Maar we hebben het einde van deze horrorstory nog steeds niet bereikt, want later in 1945 zullen nog vele schilderijen van Friedrich verwoest worden als de Russen eindeloos brandstichten in Neubrandenburg waar veel nazaten van de schilder wonen die veel van zijn werken bezitten. Ooit schilderde Friedrich een brand in Neubrandenburg, alsof hij voorvoelde wat het lot van de stad zou zijn.

Misselijkmakend is de passage over de nationaalsocialisten die in Friedrich, maar wat graag een ras ariër zagen, de typische vertegenwoordiger, wat heet vaandeldrager van het Noordse ras. De schilder zelf heeft daar gelukkig nooit weet van gehad. Een beter voorbeeld van ongepaste toe-eigening bestaat er niet!

Heel fraai is de analyse door Illies van het fenomenale schilderij Mönch am Meer. En dan vooral de uitwerking ervan op Heinrich von Kleist. Ik zou maar wat graag eens een overzichtstentoonstelling van Friedrich willen zien, maar dan wel inclusief de vertwijfelde (?) monnik! Illies schrijft: “Vraag aan Peter Sloterdijk: ‘Wat maakt de Mönch am meer zo ongehoord?’ Zijn antwoord: ‘Het is het eerste schilderij over de oplossing van het subject in de substantie’.” Ik heb nooit iets van Sloterdijk begrepen.

Friedrich was een romanticus pur sang en al snel na zijn dood verdwenen zijn schilderijen in stoffige depots. Maar de herwaardering door de nazi’s kunnen we moeilijk als een schilderkunstig compliment beschouwen! Voor de nazi’s leverde Friedrich hen de beelden waar ze wanhopig naar op zoek waren, beelden die ze zelf nooit zouden kunnen produceren, hun waardering was niets anders dan misbruik.

Kijk eens naar Meeresufer bei Mondschein. Wanhoop, vertwijfeling, het einde der tijden? Als Ernst Bloch gevraagd wordt hoe hij bij dit soort schilderijen optimistisch kan blijven, antwoordt hij: “Dat er iemand is overgebleven die het schilderij kan schilderen, en iemand die het kan zien, toont aan dat niet alles verloren is.” Gerhard Richter verklaart: “Een schilderij van Caspar David Friedrich is niet voorbij, voorbij zijn alleen wat omstandigheden die het hebben laten ontstaan. Bovendien: als het goed is, gaat het over ons.”

Hoewel Goethe aanvankelijk van Friedrich gecharmeerd leek, keerde hij zich later geheel van de schilder af, maar het duurde nogal eer de schilder begreep dat hij het verbruid had. Waarom Goethe vond dat Friedrich een verkeerde afslag had genomen, wil mij, maar niet duidelijk worden. Als ik het goed begrijp vond Goethe het werk van Friedrich uiteindelijk te somber, te weinig hoopvol, te duister.

Het is een enigszins lichtvoetig boek over deze romanticus geworden, ook al lijkt dat gevoel voor romantiek hevig gepaard te gaan aan melancholie en Weltschmerz. Nee, Friedrich was geen flierefluiter, zeker niet. Toch overtuigt Illies ook met dit boek, juist omdat hij er zeer goed in slaagt te laten zien wat de perceptie en waardering van deze schilder door de tijden heen vermochten, geheel zijns ondanks, dat dan weer wel. Ook al moet gezegd dat Friedrich wel degelijk een fervente nationalist en patriot was, gevoelig voor een mystiek mengsel van christendom en germanistiek. Voor mij echter blijft Friedrich de romanticus die ons de natuur laat zien zoals wij haar nooit meer kunnen waarnemen. En zijn donkere schilderijen, oh die zijn zo overtuigend en indrukwekkend!

Ook de indeling van het boek overtuigt: vuur, water, aarde en lucht. En grappig is dat Friedrich naar verluidt altijd moeite had met het schilderen van mensen en face. Hij loste dit op door de mens uitsluitend van achteren weer te geven en niet zelden figureert hij zelf op zijn schilderijen. Zo laat hij ons steevast zien wat hij zelf of de door hem geschilderde man of vrouw waarnam. Illies schrijft: “Caspar David Friedrich ademt natuur in om die als kunst weer uit te ademen.”

Echt een heerlijk boek voor wie in kort bestek kennis wil maken met een fenomenaal schilder. En Illies kan goed schrijven, dat bewees hij al met zijn vorige boeken. Ik koop zijn nieuwe titels ongezien.

Recensie door Enno Nuy

Florian Illies, Betoverende stilte. Caspar David Friedrichs reis door de tijd, Uitgeverij Alfabet, 2024, 227 pagina’s, Vertaald door Gerrit Bussink en Izaak Hilhorst