Vrijheid van meningsuiting en academische vrijheid onder druk? - Astrid Elbers en Leo Neels

In de zomer ontstond commotie aan de UAntwerpen, naar aanleiding van uitspraken van twee medewerksters van de universiteit, die in een leeg lokaal napraatten over taalgebruik van sommige studentengroepen, en de moeilijkheid van integratie. Het gesprek werd onbedoeld geregistreerd met de apparatuur voor digitale colleges, die, buiten hun medeweten, actief was. Het werd op de sociale media gepubliceerd, en daar leidde het tot scherpe kritiek wegens “racisme”.

Rector Herman Van Goethem commentarieerde het incident op Terzake en noemde de uitspraken ontoelaatbaar in het kader van het diversiteitsbeleid en de strijd tegen racisme. Later nuanceerde hij, in een interview in Gazet van Antwerpen (14 juli) zijn standpunt: ‘De betreffende medewerkers hebben zich verkeerd uitgedrukt, de universiteit is onzorgvuldig omgesprongen met de opnames van lessen, die student had die opnames niet mogen verspreiden, ik ben niet helder genoeg geweest in de verantwoording van mijn optreden en sommige mensen in de publieke opinie hebben het voorval gebruikt om haatdragend te polariseren.’

Universiteiten moeten vrijplaatsen zijn waar studenten goed leren omgaan met vrijheid van meningsuiting, en er ook mee geconfronteerd worden dat anderen soms onwelgevallige meningen uiten: daarmee leren we tolerantie en ruimdenkendheid, terwijl zonder deze waarden de democratische samenleving niet kan bestaan. In Angelsaksische landen staat die vrijheid, en zelfs de academische vrijheid, onder druk.

Al in 1991 publiceerde Dinesh D’Souza zijn boek “Illiberal Education. The Politics of Race and Sex on Campus”.  In de USA werden studenten steeds meer opgeleid in bekrompenheid en intolerantie, als gevolg van een doorgeslagen antidiscriminatiedenken; de bescherming van minderheden werd zodanig doorgetrokken dat ze leidde tot grote beperkingen van uitingsvrijheid op de campus.  Zo ontstond de idee dat standaarden arbitrair waren, regels oneerlijk en het ideaal van een goed opgeleide persoon een ‘verzinsel van een blanke bourgeois mannenideologie was’, aldus D’Souza. Vandaag vatten we dat samen als ‘woke’.

Sindsdien werd de situatie aan de Amerikaanse universiteiten er alleen maar erger op. Waar vroeger universiteiten dé plaatsen bij uitstek waren voor open debat en discussie, worden nu vaak docenten en gastsprekers met ‘foute’ ideeën gecanceld, worden publicaties gecensureerd en krijgt studiemateriaal ‘trigger warnings’, waarschuwingen dat de inhoud schokkend of beledigend kan zijn.

We zijn gelukkkig ver van het Amerikaanse schrikbeeld, maar ‘woke’ sluipt de universiteiten binnen. Rector Luc Sels van de KU Leuven sprak er vorig jaar over in zijn openingstoespraak.

In Antwerpen kwamen twee personeelsleden onder vuur te liggen nadat ze in een privaat gesprek de gebrekkige taalkennis en gedragsproblemen van studenten besproken hadden waarmee ze geconfronteerd werden in hun lespraktijk. Het gesprek werd buiten hun weten geregistreerd en door een derde onwettig verspreid via sociale media. Enkele kranten en ook de trollen van de sociale media hoonden ‘het racisme van de kwetsende uitspraken’, en zetten de toon. Die toon beïnvloedde helaas ook de reactie van de Rector, die zich veroordelend uitliet over de medewerksters – een standpunt dat hij later nuanceerde.

De vrijheid van meningsuiting geldt ook wanneer meningen schokkend, storend of beledigend zijn, volgens de vaste rechtspraak het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Dat vergt van toehoorders verdraagzaamheid en ruimdenkendheid. Wie zich gekwetst voelt, heeft immers ook het recht te reageren met een eigen mening. Deze ‘marketplace of ideas’, deze verscheidenheid aan meningen is essentieel in een democratie. Censuur hoort er niet thuis.

Naast vrijheid van meningsuiting, houdt academische vrijheid op de campus in dat wetenschappers vrij aan wetenschappelijk onderzoek doen en de resultaten daarvan verspreiden. Wetenschappelijk onderzoek heeft één fundamentele taak: waarheidsvinding. Net daarom mag het  géén ‘marketplace of ideas’ zijn. Kennisbevordering vergt immers dat wetenschappers werken op basis van de aangenomen standaarden van hun vakgebied. Dat betekent niet dat onderzoeksresultaten of onderzoeksmethodes niet in vraag gesteld mogen worden. Dat is zelfs noodzakelijk voor het voortschrijdend inzicht. Alleen vereist de academische vrijheid dat eenieder binnen de disciplinair aanvaarde normen blijft.

Uitingsvrijheid en academische vrijheid gaan hand in hand, maar zijn verschillend, zoals prof. Robert C. Post van Yale Law School het samenvat: ‘Als aan Nature, de American Economic Review of The Lancet een model van ‘marketplace of ideas’ zou worden opgelegd, zouden we onze verworven expertise over de aard van de wereld snel uit het oog verliezen.’ (uit: Democracy, Expertise and Academic Freedom (2012). Inderdaad, creationisme, complottheorieën, antivaxpropaganda en dergelijke horen niet thuis in wetenschappelijke publicaties.  

Aan de universiteit – die zowel een kennisinstelling als een onderdeel van de samenleving is – ontmoeten de vrijheid van meningsuiting en de academische vrijheid elkaar. En dat maakt haar uniek en complex.

Men moet er vrij kunnen spreken over gebrekkige taalkennis en over gedragsproblemen bij bepaalde socioculturele groepen. Niet alleen omwille van de uitingsvrijheid, maar ook omdat de (h)erkenning van deze problemen een eerste stap is naar een echt diversiteitsbeleid.

Het voorval aan de Universiteit Antwerpen was de aanleiding tot de petitie van 3 juli 2022, die inmiddels aan rector Herman Van Goethem werd overhandigd, nadat ze in volle vakantietijd 4.643 handtekeningen verzamelde.

Er leeft dus ook bij ons een grote zorg over de vrijheid van meningsuiting en de academische vrijheid, en dat is het gevolg van de genoemde woke-beweging.  Die zet het slachtofferschap van minderheidsgroepen voorop, op basis van destructief identiteitsdenken: de emancipatie van minderheidsgroepen zou bevorderd worden door de creatie van een vijandbeeld, ‘de oude witte man’, die hun emancipatie historisch belemmerde (zie ook: W. Weyns, Wie, wat, woke? 2021) . Al wat daarmee samenhangt wordt negatief bejegend, en dat leidt tot een cultuur van repressie op uitingen die zouden kunnen begrepen worden als racistisch of misogyn. Het publiek debat wordt verarmd, en samen-leven ondermijnd… Net nu we superdivers worden op alle niveaus, zonder dat we al leerden hoe we daar goed in worden, of hoe dat vanzelfsprekend wordt.

Dat woke de vrijheid van meningsuiting bedreigt, illustreert het voorval aan de Universiteit Antwerpen, nadat de commotie op de sociale media, volgens de gebruikelijke recepten, polariserend en veroordelend was. Dat richtte zich tegen de personeelsleden, die in de initiële publieke reacties negatief bejegend werden.

Dat woke ook de academische vrijheid bedreigt, illustreert een voorval bij Nature: redacteurs van Nature-vakbladen mogen voortaan de publicatie van uitstekende wetenschappelijke onderzoeken weigeren, wanneer de conclusies gevoelig zouden kunnen zijn voor minderheidsgroepen (De Standaard, 2 september 2022). Dat treft academia in haar kerntaak – waarheidsvinding. Wetenschappelijk correcte bevindingen moeten gepubliceerd worden, altijd.

We moeten de universiteiten laten zijn wat ze moeten zijn: bolwerken van vrijheid van meningsuiting en van academische vrijheid. Zij zijn dé plaats bij uitstek waar studenten kennismaken met die brede vrijheid van meningsuiting en ook leren omgaan met schokkende, storende of beledigende uitingen. Daarnaast ontmoeten ze er de academische vrijheid. Die brengt hen de stand van zaken in hun studiegebied bij en laat onderzoekers toe te experimenteren binnen het evidentiekader van hun wetenschap. Daarop rust wetenschappelijke vooruitgang, en op die basis werkt ook de sociale mobiliteitsfunctie van universiteiten ten opzichte van álle studenten.

Astrid Elbers en Leo Neels

Em. prof. dr. Leo Neels is advocaat en doceerde mediarecht aan de Universiteit Antwerpen. Dr. Astrid Elbers is taaldocente bij Linguapolis, het taalinstituut van de Universiteit Antwerpen. Zij treden op als woordvoerders van de petitie Stop de Cancel Culture aan de Universiteit Antwerpen, die ze deze week overhandigden aan rector Herman Van Goethem.

Deze tekst verscheen eerst op de website van Knack: https://www.knack.be/opinie/vrijheid-van-meningsuiting-en-academische-vrijheid-onder-druk/